موض_وع صفح_ه

ايم__ان بعد ايم__ان••• 50

صف__ات م__ؤم___ن••• 52

نور ايمان و نور مؤمن••• 56

(212)

قي_افه مؤمن درقيامت و نظ_اره او به جمال حق••• 57

فصل س__وم : عب__ودي_ت••• 59

عب_ودي_ت ك_ل جهان••• 59

بن__دگ__ى و عب_ودي_ت در ق_ام_وس ق___رآن••• 61

فقر و نياز مطلق انسان ها به خداى غنى و حميد••• 64

نظ____ام عب__ودي__ت و ح___ق رب_____وب__ى••• 66

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

ح__ق بن___دگى••• 68

ظرفيت عب_ودى••• 70

(213)

سي__ر در مسي_ر عب_ودي_ت••• 72

مهاجرت از افق شرك به موطن عبوديت و مقام توحيد••• 76

غرق شدگان درياى عبوديت••• 79

م_رات_ب بندگى و مراتب گناه••• 80

فصل چه_ارم : پ_رستش و عب_ادت••• 83

مبانى پرست_ش••• 83

انحص_ار پ_رست_ش اله__ى••• 85

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

اس_اس پ__رست_ش آگ__اه_ان_ه در اس_لام••• 88

(214)

نياز فطرى انسان به داشتن خ_دا و پرستش••• 91

عب__ادت خ__ال_ص••• 93

عب____ادت تك_وين_ى ك___ل م__وج___ودات••• 95

عب___ادت خ___اص ام__ت ه__ر پي__امب__ر••• 97

عب__ادات، ع_ام_ل تق_وى و ت_ربي_ت نف_س••• 98

روح عب_ادت و تجس_م و تمث_ل ظ_اهرى آن••• 100

رابطه عبادت با دفع ض_رر و جل__ب منفع_ت••• 103

نماز، پليس باطن_ى••• 105

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

(215)

نماز و تأثير روانى آن••• 108

عبادت با استعانت از اسماء حسن_ى••• 111

رسيدن به يقين و دوام تكليف عبادت••• 112

فص_ل پنج_م : ذك_____ر••• 115

مف__اهي_م ذك____ر••• 115

مفهوم ذكر و انواع آن••• 118

درج____ات و م___رات___ب ذك___ر••• 121

ذك_ر، ت_ذك_ر و دع_ا••• 124

ت_ذك_ر و پناه ج_ويى••• 128

فه__رس_ت مط_ال_ب

(216)

موض_وع صفح_ه

رابط_ه ح_الات درون_ى انسان با انواع ذكر••• 130

ذكر خدا••• 133

ذكر الهى، ع_ام_ل رف_ع حج_اب هاى حائل••• 134

نت__اي_ج اع__راض انس_ان از ذك_ر خ__دا••• 136

ت__أثي_ر ذك__ر خ__دا در آرام__ش قل__ب••• 139

ع_ام_ل اصل__ى اطيمن____ان و آرامش دل••• 142

تذكر ع_ام_ل بي_دارى و رج_وع به فط_رت••• 144

ت_أثي__ر ذك__ر در س_رن_وش_ت انس__ان••• 146

فراموشى خدا: فراموشى شخصيت انسانى••• 149

(217)

فه__رس_ت مط_ال_ب

موض_وع صفح_ه

فصل ششم : ق_رب••• 151

مق__ام ق___رب اله__ى••• 151

مفهوم مقرب شدن بنده••• 153

مق_ربون و مق_ام عليي_ن•••

155

مق_رب_ون و مق__ام والات_ر آنه_ا در بهش_ت••• 156

فصل هفتم : رض_ا••• 161

رض_اى خ__دا، مق__امى ب_الات_ر از بهش_ت••• 161

مشمولين رض_ايت خ_دا••• 163

(218)

قبول مصيبت به عنوان رضا و خواست اله_ى••• 165

مجموعه تفسير الميزان با حمايت مؤسسه عترت فاطمى چاپ و منتشر شده است كه بدين وسيله از مديران و كاركنان مؤسسه ياد شده تشكر و قدردانى مى شود.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان

(219)

است. به علاقه مندان بخصوص جوانان توصيه مى كنم كه از اين آثار بهره مند شوند.

توفيقات بيش از پيش ايشان را از خداوند متعال خواهانم.

محمد يزدى

رييس دبيرخانه مجلس خبرگان رهبرى 1/2/1388

(7)

از همكاران قرآن پژوه ايشان گرديده است. اميدوارم همچن__ان از توفيق__ات و تأيي__دات الهى برخ__وردار باشن_د.

سيدعلى اصغر دستغيب

28/9/86

استفاده كاربردى است.

«تفسير الميزان» به گفته شهيد آية اللّه مطهرى (ره) «بهترين تفسيرى است كه در ميان شيعه و سنى از صدر اسلام تا امروز نوشته شده است». «الميزان» يكى از بزرگ ترين آثار علمى علامه طباطبائى (ره)، و از مهم ترين تفاسير جهان اسلام و به حق در نوع خود كم نظير و مايه مباهات و افتخار شيعه است. پس از تفسير تبيان شيخ طوسى (م 460 ه) و مجمع البيان شيخ طبرسى (م 548 ه) بزرگ ترين و جامع ترين تفسير شيعى و از نظر قوّت علمى و مطلوبيت روش تفسيرى، بى نظير است. ويژگى مهم اين تفسير به كارگيرى تفسير قرآن به

مقدمه ناشر (13)

قرآن و روش عقل__ى و است__دلالى اس__ت. اي__ن روش در ك__ار مفسّ__ر تنها در كنار هم گذاشتن آيات براى درك معناى واژه خلاصه نمى شود، بلكه موضوعات مشابه و مشت__رك در سوره هاى مختلف را كنار يكديگر قرار مى دهد، تحليل و مقايسه مى كند و براى درك پيام آيه به شيوه تدبّرى و اجتهادى ت_وسل مى جويد.

يكى از ابعاد چشمگير الميزان، جامعه گرايى تفسير است. بى گمان اين خصيصه از انديشه و گرايش هاى اجتماعى علامه طباطبائى (ره) برخاسته است و لذا به مباحثى چون حكومت، آزادى، عدالت اجتماعى، نظم اجتماعى، مشكلات امّت اسلامى، علل عقب ماندگى مسلمانان، حقوق زن و پاسخ به شبهات ماركسيسم و ده ها موضوع روز، روى آورده و به طورعمي_ق مورد بحث و بررسى قرارداده است.

شيوه مرحوم علاّمه به اين شرح است كه در آغاز، چندآيه از يك سوره را مى آورد و آيه، آيه،

(14) راز بن_دگى

نكات لُغوى و بيانى آن را شرح مى دهد و پس از آن، تحت عنوان بيان آيات كه شامل مباحث موضوعى است به تشريح آن مى پردازد.

ول__ى مت__أسف__انه ق__در

و ارزش اين تفسير در ميان نسل جوان ناشناخته مانده است و بنده در جلسات ف__راوان__ى كه با دانشج_ويان يا دانش آموزان داشته ام همواره نياز فراوان آنها را به اين تفسير دري__افت__ه ام و به همين دليل نسبت به همكارى با جن__اب آق__اى سيدمهدى امي__ن اق__دام نم______وده ام.

امي__دوارم اي___ن قبي__ل ت__لاش ه__اى ق__رآن__ى م__ا و شم__ا ب__راى روزى ذخي__ره ش__ود ك__ه ب__ه ج__ز اعم__ال و ني__ات خ_الص_انه، هي_چ چي_ز ديگ_رى ك_ارس_از نخواهد بود.

دكتر محمد بيستونى

مقدمه ناشر (15)

رئيس مؤسسه قرآنى تفسير جوان

تهران _ تابستان 1388

(16) راز بن_دگى

مطالب و فيش بردارى و تلخيص و نگارش، از

(18) راز بن_دگى

اواخ__ر س__ال 1357 ش__روع و ح__دود 30 س__ال دوام داشت__ه، و با توفيق الهى در ليالى مب__اركه قدر سال 1385پايان پذيرفت__ه و آم__اده چ__اپ و نش__ر گ_ردي_ده است.

ه__دف از تهيه اين مجموع__ه و نوع طبقه بندى مطالب در آن، تسهيل مراجعه به شرح و تفسير آيات و معارف قرآن شريف، از جانب علاقمندان علوم قرآنى، مخصوصا محققين جوان است كه بتوانند اطلاعات خود را از طريق بيان مفسرى بزرگ چون علامه فقيد آية اللّه طباطبايى دريافت كنند، و براى هر سؤال پاسخى مشخص و روش__ن داشت___ه باشن__د.

سال هاى طولانى، مطالب متعدد و متنوع درباره مفاهيم قرآن شريف مى آموختيم اما وقتى در مقابل يك سؤال درباره معارف و شرايع دين مان قرار مى گرفتيم، يك جواب مدون و مشخص نداشتيم بلكه به اندازه مطالب متعدد و متنوعى كه شنيده بوديم بايد

مقدمه مؤلف (19)

جواب مى داديم. زمانى كه تفسير الميزان علامه طباطبايى، قدس اللّه سرّه الشريف، ترجمه شد و در دسترس جامعه مسلمان ايرانى قرار گرفت، اين مشكل حل شد و جوابى را كه لازم بود مى توانستيم از متن خود قرآن، با تفسير روشن و قابل اعتمادِ فردى كه به اسرار مكنون دست يافته بود، بدهيم. اما آنچه مشكل مى نمود گشتن و پيدا كردن آن جواب از لابلاى چهل (يا بيست) جلد ترجمه فارسى اين تفسير گرانمايه بود. لذا اين ضرورت احساس شد كه مطالب به صورت موضوعى طبقه بندى و خلاصه شود و در قالب يك دائرة المع__ارف در دست__رس همه دين دوستان قرارگيرد. اين همان انگيزه اى ب_ود ك_ه م_وجب تهيه اين مجل__دات گ__رديد.

بديهى است اين مجلدات شامل تمامى جزئيات سوره ها

و آيات الهى قرآن نمى شود، بلكه سعى شده مطالبى انتخاب شود كه در تفسير آيات و مفاهيم قرآنى، علامه بزرگوار

(20) راز بن_دگى

به شرح و بسط و تفهيم مطلب پرداخته است.

اص__ول اين مطالب باتوضيح و تفصيل در «تفسير الميزان» موجود است كه خوانن__ده مى تواند براى پى گي__رى آن ها به خود الميزان مراجعه نمايد. براى اين منظ__ور مستن__د هر مطل__ب با ذكر شماره مجل__د و شماره صفح_ه مربوط__ه و آيه م__ورد استناد در هر مطلب قيد گرديده است.

ذكراين نكته لازم است كه چون ترجمه تفسيرالميزان به صورت دومجموعه 20 جلدى و 40جلدى منتشرشده بهتراست درصورت نيازبه مراجعه به ترجمه الميزان، بر اساس ترتيب عددى آيات قرآن به سراغ جلد موردنظر خود، صرف نظراز تعداد مجلدات برويد.

و مقدر بود كه كار نشر چنين مجموعه آسمانى در مؤسسه اى انجام گيرد كه با ه__دف نش__ر مع__ارف ق__رآن ش__ري_ف، به صورت تفسير، مختص نسل جوان،

مقدمه مؤلف (21)

تأسيس شده باشد، و استاد مسلّم، جن__اب آق_اى دكت_ر محم__د بيستونى، اصلاح و تنقي__ح و نظ__ارت هم__ه ج__انب_ه بر اين مجم__وعه ق_رآنى شريف را به عه__ده گي__رد.

مؤسسه قرآنى تفسير جوان با ابتكار و سليقه نوين، و به منظور تسهيل در رساندن پيام آسمانى قرآن مجيد به نسل جوان، مطالب قرآنى را به صورت كتاب هايى در قطع جيب__ى منتش__ر مى كن__د. اي__ن ابتك__ار در نش__ر همي__ن مجل__دات ني__ز به كار رفته، ت__ا مط__الع__ه آن در ه__ر ش__راي__ط زم__ان__ى و مك__انى، براى ج__وانان مشتاق فرهنگ الهى قرآن شريف، ساده و آسان گردد...

و ما همه بندگانى هستيم هر يك حامل وظيفه تعيين شده از جانب دوست، و آنچه انج__ام ش__ده و مى ش_ود، همه از جانب اوست !

و صلوات خدا بر محمّد مصطفى

صلى الله عليه و آله و خاندان جليلش باد كه نخستين حاملان اين

(22) راز بن_دگى

وظيفه الهى بودند، و بر علامه فقيد آية اللّه طباطبايى و اجداد او، و بر همه وظيفه داران اين مجموعه شريف و آباء و اجدادشان باد، كه مسلمان شايسته اى بودند و ما را نيز در مسي__ر شن__اخت اس_لام واقعى پرورش دادن_د!

ليله قدر سال 1385

سيد مهدى حبيبى امين

مقدمه مؤلف (23)

قضا و قدر، و چه تش__ريعى از اوام__ر و ن__واهى و امثال آن.

به همين جهت مى توان گفت: مراتب تسليم برحسب شدّت و ضعف حوادث و آسانى و سختى پيش آمدها مختلف مى شود. آن كه در برابر پيش آمدهاى ناگوار و تكاليف دشوارتر تسليم مى شود، اسلامش قوى تر است، از اسلام آن كس كه در برابر ناگوارى ها و تكاليف آسان ترى تسليم مى شود.

پس اسلام داراى درجات و مراتبى است. (1)

1- الميزان ج 2، ص 159 .

(26) راز بن_دگى

عبارت از اعتقاد تفصيلى به حق__اي_ق دين_ى ك_ه خ_داى تعالى درباره اش مى فرمايد:

اِنَّمَ_ا الْمُؤْمِنُ_ونَ الَّذي_نَ امَنُ_وا بِاللّ_هِ وَ رَسُولِ_ه ثُمَّ لَمْ يَرْتابُوا وَ جاهَدُوا بِاَمْوالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ فى سَبيلِ اللّهِ اُولئِكَ هُمُ الصّادِقوُنَ: م__ؤمن__ان تنه__ا آن هايند كه به خدا و رسولش ايمان آورده، و سپس ترديد نكردند، و با اموال و نفوس خود در راه خدا جهاد نمودند، اين هايند همان ه__ا كه در دع__وى خود صادق ان__د.» (15/حُجُرات)

و نيز فرموده:

مرتبه دوم اسلام (29)

يااَيُّهَاالَّذينَ امَنُوا هَلْ اَدُلُّكُمْ عَلىتِجارَةٍ تُنْجيكُمْ مِنْ عَذابٍ اَليمٍ. تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدوُنَ فىسَبيلِ اللّهِ بِاَمْوالِكُمْ وَاَنْفُسِكُمْ...:اى كسانى كه ايمان آورديد، آيامى خواهيد شما رابه تجارتى رهنمايى كنم كه از عذاب دردناك نجاتتان دهد؟ آن اين است كه به خداورسولش ايمان آوريد و در راه خدا بااموال و نفوس خود جهاد كنيد... .» (10و11/صَفّ)

در اي__ن دو آي__ه دارن__دگ__ان ايم__ان را ب__از به داشت__ن ايم__ان ارش_اد مى كند، پ__س معل__وم مى ش__ود ايم_ان دومش__ان غي_ر ايم__ان اوّل اس_ت. (1)

خدا نباشدو يا از قضاوقدر خدابه خشم آيد، نمى بيند و سراپاى وجودش تسليم خدا مى شود.

درب_اره اي_ن اس_لام اس_ت ك_ه خ_داى تعال_ى مى فرمايد:

مرتبه سوم اسلام (31)

فَلا وَ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتّى يُحَكِّمُوكَ فيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فى اَنْفُسِهِمْ حَرَجا مِمّا قَضَيْتَ وَ يُسَلِّمُوا تَسْليما: نه، به پروردگارت سوگند ايمان نمى آورند (يعنى ايمانشان كامل نمى شود) مگر وقتى كه هم در اختلافاتى كه بينشان پديد مى آيد تو را حَكَم كنند، و هم وقتى حُكم راندى در دل هيچ گونه ناراحتى از حكم تو احساس نكنند، و به تمام معنا تسليم شوند.» (65 / نِساء)

اي_ن اس_لام در م_رتب_ه س_وم اس_ت ك_ه در مق_ابل_ش ايم_ان م_رتب_ه س_وم ق__رار دارد، و آن ايم_ان_ى اس_ت ك_ه آي_ات: «قَ_دْ اَفْلَ_حَ الْمُ_ؤْمِنُ_ونَ... وَ الَّ_ذي_نَ هُ_مْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْ__رِضُ__ونَ،» (1 تا 3 / مؤمنون) و ني__ز آي__ه «اِذْ ق__الَ لَ__هُ رَبُّهُ اَسْلِ__مْ ق__الَ اَسْلَمْتُ لِ_رَبِّ الْع_الَمي__نَ،» (126 / بق_ره) و آي__ات__ى ديگ__ر در اين زمينه به آن اشاره مى كند.

اخ__لاق ف_اضل_ه از رض_ا و تسلي_م و سوداگرى با خدا، و صبر در آن چه خدا

(32) راز بن_دگى

خواسته، و زهد به تمام معن_ا، و تق_وى، و حب و بغض به خاطر خدا... همه از لوازم اين م__رتب__ه از ايمان است. (1)

1- المي_____زان ج 2، ص 161 .

مرتبه سوم اسلام (33)

و رضاى اوست. اين عبوديت در ملك خداى رب العالمين عظيم تر و عظيم تر از مالكيت در عالم بش__رى است، ب__راى اي__ن ك__ه مل__ك خ__دا حقيق__ت مل__ك است كه در ب__راب__رش هي__چ م__وج__ودى استق__لال ن__دارد. نه استق__لال ذات__ى، ن__ه صفت__ى و ن__ه عمل__ى.

انسان در حالى كه در مرتبه سابق از اسلام و تسليم است، اى بسا كه عنايت ربّانى

(34) راز بن_دگى

شامل حالش گشته، و اين معنا برايش مشهود شود كه ملك تنها براى خداست. و غير خدا هيچ چيزى نه مالك خويش است و نه مالك چيز ديگر، پس ربى هم سواى او ندارد.

اي__ن معن__اي_ى اس__ت م__وهبت_ى و اف__اض_ه اى است اله__ى، ك__ه ديگر خواست انس____ان در به دس__ت آوردن__ش دخ____الت__ى ن_____دارد.

اين كه ابراهيم عليه السلام در اواخر عمرش از خداى تعالى براى خودش و فرزندش اسماعيل تقاضاى اسلام، و دستورات عبادت مى كند، چيزى را تقاضا كرده كه ديگر به اختي__ار خ__ود او نبوده و كسى نمى تواند با اختيار خود آن قسم اسلام را تحصيل كند.

اس__لامى ك__ه حض__رت اب__راهي_م عليه السلام در آي_ه م__ورد بحث درخواست كرده، اس__لام م_رتب_ه چه_ارم ب_وده، كه در ب__راب__ر اي_ن م_رتب_ه از اسلام، مرتبه چهارم از ايمان قرار دارد، و آن عبارت از اين است كه اين حالت، تمامى وجود آدمى را فرابگيرد،

مرتبه چهارم اسلام (35)

ك__ه خ__داى تع_ال_ى درب_اره اين مرتبه از ايمان مى فرمايد:

«اَلاآ اِنَّ اَوْلِيآءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ. اَلَّذينَ امَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ _ آگاه باش، كه اولياى خدا نه خوفى بر آنان هست، و نه اندوهناك مى شوند. كسانى كه ايمان آوردند، و از پيش همواره ملازم با تقوى بودند.» (62 و 63 /

يونس)

چون مؤمنينى كه در اين آيه ذكر شده اند، بايد اين يقين را داشته باشند كه غير از خدا هيچ كس از خود استقلالى ندارد، و هيچ سببى تأثير و سببيّت ندارد مگر به اذن خدا.

وقتى چنين يقينى براى كسى دست داد، ديگر از هيچ پيش آمد ناگوارى ناراحت و ان__دوهن__اك نمى ش__ود، و از هي__چ مح__ذورى كه احتم__الش را ب_ده_د نمى ت__رس__د.

اين است معن__اى آن كه ف_رم_ود: «نه خوفى بر آنان هست، و نه اندوهناك مى شوند!»

وگ__رن__ه معن__ى ن__دارد ك__ه انس__ان ح_الت_ى پي_دا كن_د ك_ه از هي_چ چي_ز نت_رس_د

(36) راز بن_دگى

و هي__چ پي_ش آم__دى ان__دوهن__اكش نس__ازد. پ__س اي__ن هم__ان ايم__ان مرتبه چهارم اس__ت، ك__ه در قل__ب كس__ان_ى پي__دا مى ش__ود كه داراى اسلام مرتبه چهارم باشند، (دق___ت فرم__ايي__د.)(1)

1- الميزان ج 2، ص 162 .

مرتبه چهارم اسلام (37)

چگونه در هنگام بناى كعبه از خ_دا اولي_ن و ابتدايى ترين مراتب عبوديت را مى خواهند ؟

اص__ولاً درخ_واس__ت اس__لام معن__ا ندارد، براى اين كه اسلامى كه معنايش گذشت، از امور اختيارى هر كسى است، و به همين جهت مى بينيم، مانند نماز و روزه ام__ر ب__دان تعل__ق مى گي__رد و خ__دا مى ف_رم_اي_د: اَسْلِ__م!

و معنا ندارد كه چنين عملى را با اين كه در اختيار همه است به خدا نسبت بدهند و يا از خدا چيزى را بخواهند كه در اختيار آدمى است. پس لابد عنايت ديگرى در كلام است، كه درخواست اسلام را از آن دو بزرگوار صحيح مى سازد.

اين اسلام كه آن دو درخواست كردند، غير اسلام متداول، و غير آن معنايى است كه از اين لفظ به ذهن ما تبادر مى كند، چون اسلام داراى مراتبى است. به دليل اين كه در آيه

مرحله عالى ايمان _ اسلام اعطائى (39)

ديگ__ر اب__راهي__م عليه السلام را ب__ا اي__ن ك__ه داراى اس__لام بود، باز امر مى كند به اسلام. پس مراد به اسلامى كه در اين جا مورد نظ__ر است، غير آن اس__لامى است كه خود آن جناب داش_ت. نظاير اين اختلاف م__راتب در ق__رآن بسي__ار است.

پس اين اسلام، عبارت است از تمام عبوديت، و تسليم كردن بنده خدا آن چه دارد ب_راى پ_روردگ_ارش.

اين معنا هرچند كه مانند معناى اولى كه براى اسلام كرديم اختيار آدمى است، و اگر كسى مقدّمات آن را فراهم كند مى تواند به آن برسد، الاّ اين كه وقتى اين اسلام با وضع انس__ان ع__ادى، و ح__ال قلب متع__ارف او سنجي_ده شود، امرى غير اختيارى مى شود.

يعنى _ با چنين حال و وصفى _ رسيدن به آن امرى غيرممكن

مى شود، مانند ساير مق__ام__ات ولاي_ت، و م__راح__ل ع__الي__ه، و ني__ز م__انن__د س__اي__ر مدارج كمال كه از

(40) راز بن_دگى

حال و طاقت انسان متعارف و مت_وسط الح_ال بعي__د است، چ__ون مق_دّم_ات آن بسي__ار دشوار است.

و ب__ه همي__ن جه__ت ممك__ن اس__ت آن را امرى الهى و خارج از اختيار انسان دانسته و از خداى سبحان درخواست كرد كه آن را به آدمى افاضه فرمايد، و آدمى را متصّف بدان بگرداند.

ع__لاوه ب__ر آن چه گفت__ه ش__د، در اي__ن ج__ا نظ__رى اس__ت دقي__ق ت__ر و آن اين اس__ت ك__ه آن چه به انس__ان ه__ا نسبت داده مى شود و اختيارى او شمرده مى شود، تنه__ا اعم__ال اس_ت.

و اما صفات و ملكاتى كه در اثر تكرار صدور عمل در نفس پيدا مى شود، اگر به حقيقت بنگريم اختيارى انسان نيست، و مى ش__ود، و يا بگ__و اص__لاً ب_ايد به خدا

مرحله عالى ايمان _ اسلام اعطائى (41)

منس____وب ش____ود. (1)

1- الميزان ج 2، ص 124 .

(42) راز بن_دگى

(43)

اَوْ اُنْث__ى وَ هُوَ مُؤْمِ__نٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيوةً طَيِّبَةً...: هر ك__ه عمل صال_ح كند چ__ه م_رد و چ__ه زن، در حالى كه ايم__ان داشته باش__د، ما به ط__ور قطع او را به حي__ات__ى طي__ب زن__ده مى كني__م...!» (97 / نَحْل)

پس صرف اعتقاد ايمان نيست، مگر آن كه به لوازم آن چيزى كه بدان معتقد شده ايم، ملت__زم ش__وي__م و آث__ار آن را بپذيريم. چون ايمان همان عل__م به ه__ر چي__زى است، ام__ا علم__ى ت__وأم باسكون و اطمين__ان به آن، و اين چنين سكونت و اطمينان ممكن نيست ك__ه منف__ك از الت__زام ب__ه ل_وازم ب__اش___د. (1)

ادراكات اعطاشده به انسان (45)

1- الميزان ج 29، ص 10 .

(46) راز بن_دگى

حقيقت الوهيت او تسليم شود و نسبت به او دشمنى و اعتراضى نداشته باشد.

در اين مرحله بنده نسبت به قضا و قدر و حكم الهى دشمنى نمى كند و به هيچ وجه به اراده خ__دا اعتراضى ندارد.

به موازات اين اسلام نيز، ايمان وجود دارد. ايمان در اين مرحله يعنى يقين به خدا و همه امورى كه راجع به خداست. اين ايمان، ايمان كامل است و بندگى بنده با چنين ايمانى به حد كمال مى رسد.

خدا اهل اين نحو ايمان را توصيف به «لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ،» مى كند و اين

(48) راز بن_دگى

دلالت دارد بر آن كه مراد از ايمان در اين آيه درجه عالى ايمان است كه با دارا بودن آن معنى عب_وديت و ممل_وكيت خالص بن_ده به خ_دا به حد كم_ال مى رسد.

بنده در اين درجه از ايمان به چشم مى بيند كه ملكيت از آنِ خداى «لا شَريكَ لَه» است و هيچ امرى در اختيار خودش نيست تا از زوال آن بترسد يا براى از بين رفتن آن محزون گردد. چرا كه ترس وقتى بر روح آدمى مسلط مى شود كه در انتظار ضررى به سر مى ب__رد ك__ه ب_دو ب__ازگ__ردد و حزن و اندوه نيز وقتى به شخص دست مى دهد كه چيزى را كه دوست دارد، از دست ب__ده__د يا چي__زى كه خ__وش ن_دارد صورت پذيرد.

همه اين ها چيزهايى است كه نفع و ضررش به خود شخص برمى گردد. چنين ترس و اندوهى تنها در صورتى تحقق مى پذيرد كه انسان برخود مسلط و حقى نسبت به اولاد و مال و جاه و مقام و امثال آن قائل باشد كه بر آن ها بترسد و

براى از دست رفتنشان

حالات مؤمن در طى درجات ايمان (49)

اندوهگين شود. ولى چيزى كه به هيچ وجه با آدمى بستگى ندارد نسبت به آن ترسى هم ندارد و از فقدان آن غم به خود راه نمى ده_د.

كسى كه هر چيزى را ملك طلق خداى سبحان مى داند و مى داند كه هيچ كس در ملك او ش__ري__ك نيس__ت، براى خ__ودش ملك__ى و حق__ى نسبت به هيچ چيز قائل نخواهد بود تا در اين زمينه ترسناك يا غمگين شود.

اي__ن اس__ت ت__وصيف__ى ك__ه درب___اره «اولي___اء» خ__ود ذك__ر ف_رم__وده اس__ت.

معناى اين كه اولياى خدا جز از خدا نمى ترسند و حزنى ندارند اين نيست كه خير و شر، نفع و ضرر، نجات و هلاكت، راحتى و رنج، لذت و الم، نعمت و بلا در نظر آنان مساوى است و ادراك مشابه از آن دارند، زيرا عقل آدمى و بلكه شعور عمومى حيوانى چنين چيزى را نمى پذيرد.

(50) راز بن_دگى

بلك__ه معن_اى آن اين است كه آنان براى كسى غير از خدا اساسا استقلال در تأثير قائل نيستند. و منحصرا ملك و حكم را از آن خدا مى دانند و لذا از كسى غير او نمى ترسند مگر از چيزى كه خدا مى خواهد كه بترسند و يا از آن اندوهگين شوند. و خدا خ__واست__ه اس__ت ك__ه از پ_روردگ__ار خ_ويش بت__رسن__د و از اين كه كرامت الهى از دستشان برود مح__زون گردند و چنين ترس و ح__زن تسليم در ب__راب__ر خ__داس__ت!

ع__دم خ__وف و ع__دم ح__زن، ه__م در نشئ_ه دني__است و ه__م در نشئ_ه آخرت. (1)

خاشعن_د» (2 / مؤمنون)

كلمه «خُشوع» به معناى تأثر خاصى است كه به افراد مقهور دست مى دهد، افرادى كه در برابر سلطانى قاهر قرار گرفته اند به طورى كه توجه وى همه و همه اش معطوف او گشته از هر جاى ديگر قطع مى شود. ظاهرا اين حالت حالتى است درونى كه به نوعى عن__اي_ت ب__ه اعضاء و جوارح نيز نسبت داده مى شود.

اين آيه تا آخر آيه ششم اوصاف مؤمنين را مى شمارد، اوصاف ايمانى كه زنده و فعال باشد، و آثار خود را داشته باشد، آن آثارى كه بايد داشته باشد، تا غرض مطلوب از آن ح_اص_ل شود، و آن اث_ر ف_لاح و رستگ_ارى است، كه دارنده چنين ايمانى نماز را

(52) راز بن_دگى

بپا مى دارد، چون نماز عبارتست از توجه كسى كه جز فقر و ذلت ندارد، به سوى درگاه عظمت و كبريايى، و منبع عزت و بهاء الهى، و لازمه چنين توجهى اين است كه نمازگذار متوجه به چنين مقامى مستغرق در ذلت و خوارى گشته، و دلش را از هر چيزى كه او را از مهمش و از هدفش بازمى دارد بركند، پس اگر ايمان نمازگذار ايمانى صادق باشد، اين چنين ايمان توجه او را و همّ او را يكى مى كند، آن هم معبود اوست، و اشتغال او به عبادت، او را از هركار ديگرى بازمى دارد.

ايم__ان به خ__دا هم وقت__ى اث__ر خ__ود را مى كن__د، و آدم__ى را به اعمال صالح و صف__ات پسنديده نفس__انى از قبي__ل خشي__ت، خش__وع، اخ__لاص و امث__ال آن، مى كش__ان__د، ك__ه دواعى باطله و تسويلات شيطانى بر آن غلبه نكند، و يا بگ__و ايم__ان م__ا مقي__د به ي__ك ح___ال معي__ن نباشد.

اولين شرط

ايمان واقعى و زنده (53)

پس مؤمن وقتى على الاطلاق مؤمن است كه آن چه مى كند بر اساسى حقيقى و واقعى و مقتضاى ايمان باشد، چه ايمان اقتضا دارد كه اگر انسان عبادت مى كند خشوع داشته ب__اش__د، و اگ__ر ه__ر ك__ار ديگ__رى مى كن__د خ__الى از لغ__و و امث__ال آن ب_اش_د. (1)

و داعيى آدمى را به سوى اشتغال به فعلى بخواند، و آدمى از آن اعراض نموده و به كارى ديگر بپ__ردازد و اعتنايى به آن كار نكند.

لازم__ه اي__ن آن اس__ت ك__ه نفس آدمى خود را بزرگ تر از آن بداند كه به كارهاى پست اشتغال ورزد، و بخ__واه__د كه همواره از كارهاى منافى با شرف و آبرو چشم پوشيده و به كارهاى بزرگ و مقاصد جليل بپردازد.

ايمان واقعى هم همين اقتضا را دارد، چون سر و كار ايمان هم با ساحت عظمت كبريايى، و منبع عزت و مجد و بهاء است، و كسى كه متصف به ايمان است جز به زندگى سعيده ابدى و جاودان، اهتمام و اشتغال نمى ورزد، مگر به كارهايى كه حق آن را عظيم

(56) راز بن_دگى

بداند، و آن چه را كه سفله گان و سفيهان و جاهلان بدان تعلق و اهتمام دارند عظيم نمى شمارد، و در نظر او خوار و بى ارزش است. و اگر جاهلان او را زخم زبان بزنند و مسخ__ره كنن__د ب_ه ايشان سلام مى كند و چون به لغوى مى گذرد آبرومندانه مى گذرد .

از همين جا روشن مى شود كه وصف مؤمنين به اعراض از لغو كنايه است از علو همت ايشان و كرامت نفوسشان. (1)

1- المي_________________زان ج 29، ص 14 .

دومين شرط ايمان واقعى و زنده (57)

كه در اجتماع زندگى كند، و در اجتم__اع ه_ر ذيحق_ى به ح__ق خ_ود نم_ى رس_د، و جامعه روى سعادت را نمى بيند، مگر اي__ن ك__ه تفاوت طبقاتى در آن نباشد، و هم__ه م__ردم در به__ره من__دى از مزاياى

(58) راز بن_دگى

حي__ات و مت__اع زندگى برخوردار باشند.

انف_اق م_ال_ى ب__ه فق_راء و مس_اكي_ن از ب_زرگ ت_ري_ن و ق_وى ت_رين ع_امل ه_ا براى رسي____دن ب__ه اي___ن ه_____دف اس____ت. (1)

1- المي_____زان ج 29، ص 15 .

سومين شرط ايمان واقعى و زنده (59)

كه ب_ا ايش__ان بسته ش__ود و هر تكليف__ى ك__ه ب__ه ايش__ان ش__ود بن__ا دارن__د تخل__ف كنن____د...؟» (100 / بقره)

(62) راز بن_دگى

وَ لَقَدْكانُوا عاهَدُوااللّهَ مِنْ قَبْلُ لايُوَلُّونَ الاَْدْبارَ...: قبلاً هم با خداعهدكردندكه پشت به جنگ نكنند... .» (15/احزاب)

آيه مورد بحث مؤمنين را به حفظ امانت، از اين كه خيانت شود، و حفظ عهد، از اين كه شكسته شود، توصيف مى كند، و حق ايمان هم همين است كه مؤمن را به رعايت عهد و امانت وادار سازد، چون در ايمان او معناى سكون و استقرار و اطمينان خوابيده است. وقتى انسان كسى را امين دانست و يقين كرد كه هرگز خيانت ننموده و پيمان نمى شكند، قه__را دل_ش ب__ر آن چه يقين يافته مستقر و ساكن و مطمئن مى شود، ديگر تزلزلى به خ___ود راه نم__ى ده____د.(1)

1- المي_______زان ج 29، ص 17 .

پنجمين شرط ايمان واقعى و زنده (63)

دلالت روشنى بر آن است، زيرا چنان تسليمى جز از مؤمنين خالص ساخته نيست، نه هر كس در ظاهر شهادت به توحيد و نبوّت داد، مرد ميدان آن باشد!

قبل از م__رتب__ه اى از م__رات_ب «ايمان» مرتبه اى از مراتب «اسلام» واقع شده است، چنان كه از كلام خود حواريّون هم مى توان آن را استفاده كرد، زيرا در خبر از ايمان خود كلمه «آمَنّا» را كه فعل است، گفتند ولكن در خبر از اسلام كلمه «مُسْلِمون» را كه دلالت بر صفت دارد آورده اند، و روشن است كه صفت بر فعل و مبدأ آن تقدّم داشته در رتبه جل__وت_ر قرار دارد. (1)

(68) راز بن_دگى

به دست اوست.

همين معن__ا ايش__ان را واداشت_ه ك_ه به آي_ات او ايمان آورده، و او را پرستش كنند.

(70) راز بن_دگى

«وَ الَّذينَ هُمْ بِآياتِ رَبِّهِمْ يُؤْمِنُونَ،» (58 / مؤمنون)

منظور از آيات هر چيزى است كه بشر را به سوى خداى تعالى رهنمون شود، كه يكى از آن ها رسولان خدايند كه حامى رسالت اويند. يكى ديگر كتاب و شريعت ايشان است، كه نبوتشان را تأييد مى كند. و مؤمنين كسانى اند كه به اين ها ايمان مى آورند، چون از خدا خشيت دارند، و همان خشيت وادارشان مى كند كه در مقام تحصيل رضاى او برآيند، و دعوت او را بپ__ذي__رن_د، و ب__ه ام__ر او م__ؤتم__ر ش_ون_د، هم__ان اوامرى ك_ه از ط_ري_ق وح_ى و رس_ال_ت به ايشان مى رسد.

«وَ الَّذينَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لا يُشْرِكُونَ،» (59 / مؤمنون)

صفات مؤمن (71)

ايمان به آيات خدا هم در ايشان اثرى دارد، و آن اين است كه وادارشان مى كند شركاء را از او نفى كنند و كس_ى را جز او نپرستند.

«وَ الَّ__ذينَ يُؤْتُونَ م_ا اتَ_وْا وَ قُلُوبُهُ_مْ وَجِلَةٌ اَنَّهُمْ اِلى رَبِّهِمْ راجِعُونَ،» (60 / مؤمنون)

مؤمنين كسانى هستند كه آن چه مى دهند، يا آن چه از اعمال صالح مى آورند، در حالى مى دهند و مى آورند كه دل هايشان ترسناك از اين است كه به زودى به سوى پروردگارشان بازگشت خواهند كرد. يعنى باعث انفاق كردنشان و يا آوردن اعمال ص__ال_ح هم_ان ياد مرگ و بازگشت حتمى به سوى پروردگارشان است، و آن چه مى كنند از ترس است.

(72) راز بن_دگى

«اُولئِكَ يُسارِعُونَ فِى الْخَيْراتِ وَ هُمْ لَها سابِقُونَ،» (61 / مؤمنون)

م__ؤمني_ن ك_ه وصفش_ان ك_ردي_م در خي__رات و اعم__ال صال__ح سرع__ت نم__وده، و به سوى آن سبقت

مى جويند، يعنى از ديگ__ران پيش_ى مى گي_رند، چ__ون همه مؤمن اند، و لازم__ه آن همي__ن است كه از يك_ديگ_ر پيشدست__ى كنند.

از نظر اين آيات، خيرات عبارتند از اعمال صالح، اما نه هر عمل صالح، بلكه عمل ص_الح_ى ك_ه از اعتق_اد منش_أ گ_رفته ب_اش_د، نه آن چه نزد كفّار از مال و اولاد است. (1)

آن كه رحمت الهى شامل حالشان است، و از فزع آن روز ايمن اند، و هيچ مشهدى از مشاهد جنّت را شهود نمى كنند، و به هيچ نعمتى از نعمت هايش متنعّم نمى شوند، مگر آن كه در همان حال پروردگار خود را مشاهده مى كنند، چون نظر به هيچ چيز نمى كنند، و هيچ چيزى را نمى بينند، مگر از اين دريچه كه آيت خداى سبحان است، و معلوم است كه نظر كردن به آيت از آن جهت كه آيت است، عينا نظر كردن به صاحب آيت يعنى خداى سبحان است. (1)

(76) راز بن_دگى

1- الميزان ج 39، ص 327 .

قيافه مؤمن در قيامت و نظاره او به جمال حق (77)

حال مطيع تكوين هستند، پس در باب تكوين تنها مؤثر خداست و آن چه او بخواه_د مى ش_ود، يعنى آن چه كه عل__ل خ_ارجى اش تم__ام ب_اشد.

از آن چه جن و انس بخواهد تنها آن موجود مى شود كه خدا اذن داده باشد و

ادراكات اعطاشده به انسان (79)

خواسته باشد، پس مالك همه آنان و آن چه را كه مالك اند خداست. (1)

1- الميزان ج 31، ص 274 .

(80) راز بن_دگى

نيكوئيش داده ايم، و او چون غلام كسى نيست آشكارا و پنهانى انفاق مى كند. آيا اينان مثل هم اند؟» (75 / نحل)

در قرآن كريم آيات بسيارى است كه مردم را بندگان خدا حساب كرده، و اساس دعوت دينى را بر همين مطلب بنانهاده كه مردم همه بندگان و خداى تعالى مولاى حقيقى

(82) راز بن_دگى

ايش_ان اس_ت، بلك_ه چ_ه بس_ا از اي_ن ني_ز تع_دّى ك_رده و هم_ه آن چه را ك_ه در آسمان ها و زمين است، به همين سمت موسوم كرده، نظير همان حقيقتى كه از آن به اسم ملائكه تعبير شده، و حقيقت ديگ_رى كه ق_رآن ش_ري_ف آن را جن ناميده و فرموده:

«اِنْ كُلُّ مَنْ فِى السَّمواتِ وَ الاَْرْضِ اِلاّ اتِى الرَّحْمنِ عَبْدا _ هيچ كسى از همه آنان كه در آسم_ان ه_ا و زمين ان_د، نيس_ت مگ_ر اين كه خداى را از دربندگى درخواهد آمد.» (93 / مريم)

خداى سبحان به تمام معناى كلمه و حقيقتا مالك هر چيزى است كه كلمه «چيز» بر آن اطلاق مى شود، چه هيچ موجودى جز خداى سبحان خود و غير خود را، و هم چنين نفع و ضررى را، و مرگ و حيات و نشورى را، مالك نيست. در عالم هستى هيچ چيزى نه در ذات، نه در وصف، و نه در عمل استقلال ندارد و مالك نيست. مگر آن چه را كه خدا تمليك كن_د البت_ه تمليك_ى كه مالكي__ت خود او را باطل نمى كند.

بندگى و عبوديت در قاموس قرآن (83)

از آن جايى كه خداى سبحان مالك تكوينى و على الاطلاق است و كسى جز او مالك نيست از اين جهت جايز نيست كه در مرحله عبوديت تشريعى _ نه تكوينى _ كسى جز او پرستش شود

«وَ قَضى رَبُّكَ اَلاّ تَعْبُدُوا اِلاّ اِيّاهُ...!» (23 / اسراء).(1)

منحصر در غن__ى. پ__س انس__ان ه_ا به غي__ر از فق__ر ن_دارن_د، و خ__دا به غي__ر از غن__ى ن___دارد.

خ__داى سبح__ان غن__ىّ بال__ذّات است، و او مى ت__وان__د همه انسان ها را از بين ببرد، چون از آنان بى نياز است، و آنان بالذّات فقيرند و نمى توانند، به چيزى غيرخدا از خ__دا بى ني__از ش_ون_د.

م__لاك در غن_اى خ_دا از خل_ق و فق_ر خلق به خ_داى تع_ال_ى، اي_ن اس_ت كه خدا خالق ايش_ان و م_دبّ_ر امورشان است. و آوردن لفظ جلاله (اللّه اشاره به فقر خلق و

(86) راز بن_دگى

غناى خدا دارد. آوردن بقيه جمل__ه «اگر شم__ا را بخواهد از بين مى برد و خلقى ج__دي__د مى آورد،» اشاره به خلقت و ت_دبي_ر او دارد. و آوردن كلمه «حَميد» براى اين است كه او در فض_ل خ_ودش ك_ه همان خلق_ت و ت_دبير ب_اش_د، محم_ود و ست_ايش ش_ده است. (1)

تع_الى تمامى حقوقى است كه خدا براى خود به عهده بندگان گذاشته، كه با كلمه «عِبادت» خلاصه مى شود، هم چنان ك_ه ف_رم_ود:

«وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الاِْنْسَ اِلاّ لِيَعْبُدُونِ: من جن و انس را نيافريدم،مگر براى اين كه عبادتم كنند، من از آنان نه رزقى مى خواهم و نه مى خواهم طعامى به من دهند.» (56/ذاريات)

(88) راز بن_دگى

و ني_ز فرم___وده:

اَلَمْ اَعْهَدْ اِلَيْكُمْ يا بَنى آدَمَ اَنْ لا تَعْبُ_دُوا الشَّيْط_انَ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبينٌ وَ اَنِ اعْبُدُونى...: آيا اى بنى آدم با شما عهد نكردم كه شيطان را نپرستيد كه او برايتان دشمنى آشكار است؟ و اين كه تنها مرا بپرستيد؟» (60 و 61 / يس) (1)

هيچ قيدى اعلان

(90) راز بن_دگى

اط__اعت داده، در نتيج__ه ح__ق مق__ام ربوبيّت را اداء كردند، لذا به دنبال آن حقّى را كه آن مقام مقدّس براى آنان بر خود واجب كرده بودمسئلت نموده و گفتند: «... غُفْرانَكَ رَبَّن_ا وَ اِلَيْكَ الْمَصيرُ!» (285 / بقره)

كلمه «مَغْفِرَت و غُفْران» به معناى پوشاندن است، و برگشت مغفرت خداى تعالى به دف__ع ع__ذاب است، كه خ__ود پ_وش_ان_دن ن_واقص بنده در مرحله بندگى است، نواقصى ك_ه در قيامت وقتى بنده به سوى پروردگارش برمى گ__ردد فاش و هوي_دا مى ش__ود. (1)

سنّت اين است كه از مراحل ايمان آن مقدارى را ب__ه ه_ري_ك از بن__دگ_ان خ_ود تكلي_ف ك__رده كه در خ__ور فه__م او ب__اش__د، و از اط__اع__ت آن مق__دارى را تكلي__ف ك__رده ك_ه در خور نيرو و توانايى بنده اش باشد. (1)

1- المي____زان ج 4، ص 443 .

ظرفيت عبودى (93)

مى كند، سيرى كه از بنده اى به سوى خدا آغاز مى گردد، سيرى كه

سير در مسير عبوديت (95)

سرتاسرش ادب است، ادب در سير، ادب در طلب، ادب در حضور، ادب در همه مراسم حب و عشق و اخلاص، كه آدمى هرقدر بيشتر در آن تدبّر و دقت كند، اين آداب را روشن تر و درخشنده تر مى بيند.

در پ__اي__ان اي__ن راه، از ط__رف خ__داى سبح__ان م__أم__ور مى ش___ود ب__راى مردم عمل حج را تشريع كند.

آن چه رسول خدا صلى الله عليه و آله از مناسك حج تشريع فرموده، يعنى احرام بستن از ميقات، و ت__وق__ف در ع__رف__ات، و به سر بردن شبى در مشعر، و قربانى، و سنگ انداختن به سه جم__ره، و سع__ى ميان صف__ا و م__روه، و طواف بر دور كعبه، و نماز در مقام... هر يك به يك__ى از گ__وش__ه هاى سف__ر اب__راهي__م به مكّ__ه اش__اره دارد و م__واقف و مشاهد او و خ__ان__واده اش را مجسّ__م مى س__ازد. و به راستى چه مواقفى و چه مش__اه__دى كه چه قدر پاك و اله__ى ب_ود!

(96) راز بن_دگى

م__واقف__ى ك__ه راهنم__ايش ب__ه س__وى آن م_واق__ف، ج__ذب__ه رب__وبيت، وسايقش ذلّ_ت عبودي_ت بود.

آرى عبادت هايى كه تشريع شده (كه بر همه تشريع كنندگان آن بهترين سلام باد!) صورت هايى از توجه بزرگان از انبياء به سوى پروردگارشان است، تمثال هايى است كه مسير انبياء عليه السلام را از هنگام شروع تا ختم مسير حكايت مى كند، سيرى كه آن حضرات به سوى مقام قرب و زلفى داشتند.

«لَقَ__دْ ك__انَ لَكُ__مْ ف_ى رَسُ_ولِ اللّهِ اُسْوَةٌ حَسَنَةٌ... _ براى شما هم در رسول خدا صلى الله عليه و آله اقت_داي__ى نيك___و ب___ود...!» (21 / اح__زاب)

سير در مسير عبوديت (97)

آي__ه ف__وق مى فهم__ان__د آن چه ام__ت اس__لام به عن__وان عب__ادت

مى كن___د، تمث__الى از سي__ر پي__امب__رش___ان اس__ت.

و اي__ن خ__ود اصل__ى اس__ت ك__ه در اخب__ارى كه حكم__ت و اس__رار عب__ادت ها را بي__ان مى كن__د و علّت تشريع آن ها را شرح مى دهد، شواهد بسيارى بر آن دي__ده مى ش_ود، كه متتب__ع بين__ا مى خ__واه_د ت__ا به آن ش_واه_د وق__وف و اط_لاع ي__اب_د. (1)

هم از پشت سر دفع داده و دورش مى كند، و هم از پيش رو به وسيله قدرت و هدايت به سوى خود مى كشاند، و نيز نفس خود را مى يافت كه با پروردگار خود خلوتى دارد كه مونسى و دوستى جز او برايش نيست. اين جاست كه معنى جمله «... عَلَيْكُمْ اَنْفُسَكُمْ لايَضُرُّكُمْ مَنْ ضَلَّ اِذَا اهْتَدَ يْتُمْ...،» و جمل__ه «... اِلَى اللّهِ مَرْجِعُكُمْ جَميعا...،» (105 / مائده) را به خوبى درك مى كند.

(100) راز بن_دگى

اين جاست كه ادراك و شعور نفس عوض شده و نفس از افق شرك به موطن عب__وديت و مق__ام توحي_د مه_اج_رت نم_وده و اگر عن_ايت اله_ى دستگي_رش شود و توفيق شامل حالش گردد، شرك و اعتقاد به موهومات و دورى از خ__دا و تكب_ر شيط_انى و استغناى پ_وش_الى و خي_الى را يك_ى پس از ديگرى به توحيد و درك حقايق و ن__زديك__ى به خ__دا و ت__واض__ع رحم__انى و فق__ر و عب__ودي__ت تب__دي_ل مى نم_ايد.

گرچه ما از نظر اين كه موجودى خاك نشين و دل بسته به علايقى هستيم كه ما را از درك حقايق مشغول نموده نمى توانيم آن طور كه بايد اين حقيقت را هم درك نماييم، و ما را مانع مى شود از اين كه به جاى اهتمام به فضلات اين دنياى فانى كه كلام الهى در بي__ان__ات خ__ود آن را ج__ز له__و و لع__ب معرفى ننموده، غوطه اى در درياى حقايق بزنيم الاّ اين كه اعتبار صحيح و بحث زياد و ت_دبّ__ر ك_اف_ى م__ا را به تصديق كليات اين

مهاجرت از افق شرك به موطن عبوديت و توحيد (101)

معن__ى به ط__ور اجم__ال وادار مى س__ازد، اگر چه به تفصي__ل آن اح__اط__ه پي__دا نكنيم «و خداوند هدايت كننده است» .(1)

1- المي_______________زان ج

11، ص 286 .

(102) راز بن_دگى

بندگى و مراتب گناه (105)

در آيه فوق، گناه آدمى مثل حضرت ابراهيم عليه السلام عبارتست است اين كه به خاطر ضروريات زندگى از قبيل خواب و خوراك و آب و امثال آن نتواند تمامى دقايق زندگى به ياد خدا باشد، هر چند كه همين خواب و خوراك و ساير ضروريات زندگى اطاعتى اس__ت، و چگ_ونه ممك_ن اس_ت «خَطيئَه» غي_ر اين معن_ا را داشت_ه ب_اش_د؟ و حال آن كه خداى تعالى تصريح كرده به اين كه آن جناب مُخلَص خداست، و غير خدا احدى از آن جناب سهم ندارد، و شريك نيست: «اِنّا اَخْلَصْناهُمْ بِخالِصَةٍ ذِكْرَى الدّارِ _ ما ايشان را با ي_اد آخ_رت خ_الص كرديم.» (46 / ص)

در آي__ه م__ورد بح__ث اب_راهي__م عليه السلام به خ__ود نسبت خطا و گناه داده، با اين كه آن جناب از گن__اه معص__وم بود، و اين خ__ود دليل بر آن است كه مرادش از «خَطيئَه»، مخالفت امر مولوى الهى نبوده است. (1)

(106) راز بن_دگى

1- المي__زان ج 30، ص 147 .

(107)

(108) راز بن_دگى

مسبب__ات از اسب_اب است.

وقتى اين ناموس در حيوانات ذى شعور و اراده ظهور كند، منشأ خضوع و پذيرش ضعيف از ق__وى خ_واه_د شد.

ظهور ناموس فوق در عالم انسانى وسيع تر و روشن تر از ساير حيوانات است، زيرا ن__وع انس__ان داراى عم__ق ادراك و خصيص__ه فك__ر است، و لذا در اجراى غالب مقاصد و اعم_الش كه به منظ__ور جل_ب نف__ع و دف__ع ض__رر انج__ام مى دهد تنوع دارد.

مث__لاً رعي__ت در ب__راب__ر سلط__ان، فقي__ر در ب__راب__ر غن__ى، مرئوس در برابر رئيس، فرمانبردار در برابر فرمانده، خادم در برابر مخ__دوم، ش__اگ__رد در برابر

(110) راز بن_دگى

استاد، عاشق در برابر معشوق، نيازمند در برابر بى نياز، عب__د در برابر آقا، و مربوب در ب_راب_ر ربّ خضوع مى كنند.

هم___ه اي__ن خض__وع ه__ا از ي_ك ن__وع است و آن عب__ارت است از فروتنى و كوچك_ى در برابر قهر و قدرت.

عمل بدنى اى كه اين فروتنى و كوچكى را نشان مى دهد، به هر شكلى كه باشد و از هر ك_ه س_رزن_د و براى هر كه انج__ام ي_اب_د. پ_رست_ش ن___ام دارد. (1)

را گردن نهاده و تنها او را بپرستند.

ذي__ل آي__ه مشتم___ل است ب__ه س__ه دلي__ل:

(112) راز بن_دگى

1_ لَ__هُ الْحَمْ_____دُ

2_ لَ__هُ الْحُكْ____مُ

3_ اِلَيْهِ تُرْجَعُونَ

اي_ن س_ه وج_وه_ى است كه انحصار خ_داى را در استحقاق پرستش توجيه مى كند.

اين كه فرمود: «... لَهُ الْحَمْدُ فِى الاْوُلى وَ الاْخِرَةِ...» آن انحصار را به اين بيان توجيه مى كند كه هر كمالى كه در دنيا و آخرت وجود دارد نعمتى است كه از ناحيه خداى تعالى نازل شده، و در ازاء هر يك از آن ها مستحق ثناى جميل است، و جمال هر يك از اين نعمت ه__اى اعط__ا ش__ده از كم__ال ذاتى او و از يكى از صف__ات ذات او ت__رش_ح ش_ده اس__ت، ك____ه در ازاءش مستح__ق ثن__اس_ت .

نعمت ه__اى اخ__روى او ه__م در عي__ن اين كه پ__اداش عب_ادت زبانى و يا عملى

انحصار پرستش الهى (113)

انس__ان در دنياست، نعمت ديگرى است از او كه در ازاء آن مستح__ق ثن_ايى ديگر است.

پس تنها اوست كه مستحق پرستش است.

ام__ا اين ك__ه ف_رم_ود: «وَ لَ__هُ الْحُكْ__مُ،» علّتش اين است كه خداى سبحان م__ال__ك عل__ى الاط__لاق هم__ه ع__ال_م است. او، ه__م در م_رحل__ه تشريع و اعتبار م__ال_ك است و هم در مرحله تكوين و حقيقت. و از آثار ملك او يكى اين است كه حكم كند بر بندگان و ممل_وكي_ن خ_ود ك_ه كسى غير او را نپرستند.

و اما اي_ن كه ف__رم__ود: «وَ اِلَيْ__هِ تُ__رْجَعُ_ونَ،» جهتش اين است كه رجوع به سوى او به خ__اط__ر حس__اب و ج__زاء اس__ت و چ__ون او مرجع است، و محاسب و جزادهنده نيز هموست، پس تنه__ا اوس_ت ك_ه باي_د پ_رست_ش ش__ود، و پرستش او را بايد تنها بر طب____ق دي____ن

او انج___ام داد. (1)

(114) راز بن_دگى

وَ عَزَّرُوهُ وَ نَصَرُوهُ وَ اتَّبَعُوا النُّورَ الَّذىآ اُنْزِلَ مَعَهُ اُولآئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ: كسانى كه از اين رسول كه يك پيغمبر امّى است پيروى مى كنند... پس آن هاكه بدو ايمان آورده و بزرگش شمرده و ياريش كرده و از نورى كه با او نازل شده پيروى كرده اند، اينان رستگارانند.» (157/اعراف)

اِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ امَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلوةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكوةَ وَ هُمْ راكِعُونَ: سرپرست شما تنها خدا و رسول او و كسانى هستند كه ايمان مى آورند و نماز به پامى دارند و در حال ركوع زك_وة مى دهن_د.» (55 / مائده)

اساس پرستش آگاهانه در اسلام (117)

«وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِناتُ بَعْضُهُمْ اَوْلِيآءُبَعْضٍ يَأْمُروُنَ بِالْمَعْروُفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ...: مؤمنين و مؤمنات سرپرستان يكديگرند، امربه معروف و نهى از منكر مى كنند... .» (71/توبه)

«... وَ مَنْ يُعَظِّمْ شَعائِرَ اللّهِ فَاِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ: ...كس_ى ك__ه شعائ_ر خ__دا را ب__زرگ شم____ارد اي_ن از تق__واى دل ه__است.» (32 / حج)

پس در اسلام در برابر هيچ كس غير از خدا خضوع روا نيست، مگر آن كه به خدا بازگشت داشته باشد و به قصد او انجام يابد. (1)

چون داراى فطرت انس__انى اند. و اين مسئله هم از الهامات مرموز و اشارات دقيق فطرت سرچشمه مى گيرد و لذا مى بينيم كه :

نياز فطرى انسان به داشتن خدا و پرستش (119)

وجود اين فطرت از يك طرف، و برنخوردن به يك دين صحيح از طرف ديگر، عده اى از افراد انسان را بر آن داشته تا براى قانع ساختن و ارضاى فطرت خويش بت هايى از چوب و سنگ و حتى از كشك و غيره درست كرده و آن ها را شركا و هم قطاران خدا بدانند و بپرستند همان طور كه خدا را مى پرستند. و از آن ها حاجت بخواهند همان طورى كه از خدا مى خواهند، و در برابر آن ها به خاك بيفتند همان طور كه در برابر خ__دا به خ_اك مى افتند. (1)

1- المي______زان ج 11، ص 149 .

(120) راز بن_دگى

و به همين جهت قبل از همه شما من تسليم شده ام و اينك بعداز تسليم شدن خودم، دارم به شما ابلاغ مى كنم، آرى من از پروردگارم مى ترسم، و او را با اخلاص مى پرستم، و به او ايمان آورده ام، چه اين كه شما ايم_ان بياوريد و يا ني_اوريد، پس ديگ_ر در م_ن طمعى نبنديد .

پس اين كه فرمود: «بگو من مأمور شده ام كه خداى را بپرستم و دين را خالص، براى او بدانم و نيز مأمورم كه اولين مسلمان باشم،» اشاره است به اين كه آن جناب در اطاعت دست__ور خ__دا ب__ه اخ__لاص در دي__ن، و داشت__ن دين خ_الص مانند ساير مردم است.

و جمله «مأمورم كه اولين مسلمان باشم،» اش__اره است به اين ك__ه در ام__رى كه متوجه من شده زيادتى است بر امرى كه متوجّه همه شما شده است، و آن زيادتى

(122) راز بن_دگى

عبارت از اين اس__ت ك__ه خط__اب قب__ل از شما به من مت__وجّ__ه ش__ده، و غ__رض از ت__وج__ه آن به من قبل از شما اين است كه من اولين كسى باشم كه تسليم اين امر شده، و به آن ايمان آورده باشد. (1)

اين كه سجده عبارت است از به رو در افتادن آدمى بر روى خاك، كه البته در صورتى عبادت است كه منظور مجسم س__اخت_ن ذلّ__ت درون__ى ب_اش_د. پس حقيق_ت سج_ده هم_ان تذلّل درونى است.

عموميت كلمه «دابَّةٍ» شامل انسان و جنّ هر دو مى شود، از اين كه ملائكه را جداگانه اس_م ب_رد مى ت_وان فهمي_د كه ه_ر چن_د م_لائك_ه ني_ز حركت دارند لكن حركت آنان از ن__وع ح_رك_ت جنبن_دگان و انتق_ال مكانى آنان نيست.

(124) راز بن_دگى

«سَبَّحَ لِلّهِ ما فِى السَّمواتِ وَالاَْرْضِ...!» (1 / حديد)

موجودات عالم چه عقلاء و چه غيرعقلاء همه خدا را به تمام معنى كلمه و به حقيقت معنى كلمه تسبيح مى گويند. تسبيح تمامى موجوداتى كه در آسمان ها و زمين هست، تسبيح با زبان و تنزيه به حقيقت معناى كلمه است، هر چند كه ما زبان آن ها را نفهميم. نفهمي__دن ما دلي__ل بر اين نيست كه جم__ادات زب__ان ن__دارن__د. ق__رآن ك__ري__م تص_ريح دارد بر اين ك_ه تمامى موجودات زبان دارند.

«تَسْبيح» به معن_اى من__زه داشتن اس__ت، و من__زه داشتن خ__دا به اي__ن است كه هر چيزى را كه مستلزم نق__ص و حاجت و ن_اس_ازگ_ار با س_اح_ت كمال او باشد، از س__اح__ت او نف__ى كن__ى و معتق__د ب__اش__ى كه خ__داى تع__الى داراى چنين صفات و اعمالى نيس__ت. (1)

عبادت تكوينى كل موجودات (125)

بودند، لذا در مقام منازعه با رسول خدا صلى الله عليه و آله برآمده اند، كه اين جور عبادت در هيچ ش_ريعتى نديده ايم.

خ__داى تع__الى ج__واب داده كه هر امّتى از امّت هاى گذشته عبادتى داشته اند، كه آن قسم خدا را عب__ادت مى ك__ردن__د، و عب__ادت هي__چ امّتى به امت ديگر منتقل نمى شده، چون خداوند با هر شريعت، شرايع قبلى را نس__خ مى ك__رد و بهتر از آن را مى آورد، چون افكار امّت ه__اى بع__دى ترقّى يافته تر از قبلى ها بود، و استعداد عبادتى كامل تر و بهت__ر از س__اب_ق را يافته بودند .(1)

و جلوى نفس سركش را گ_رفت_ه، و از دلبستگ__ى و ف__رورفت__ن در مظ__اه__ر حي__ات م__ادى خ__ود را منزّه كند و از هر چيزى كه او را از خدا بازمى دارد دورى گزيند. اين تقوى از راه خوددارى از شهوات و دورى از ه__واه_اى نفس_انى دست مى دهد.

كسى كه در امور مشروع و مباح دعوت خدا را اجابت كرد، در امور غيرمشروع و حرام بهتر اطاعت و فرمانبردارى مى نم_ايد. (1)

1- الميزان ج 3، ص 9 .

عبادات، عامل تقوى و تربيت نفس (129)

كه مناسبش باشد، در فعل خود منعكس كنيم.

مثلاً براى اين كه ذلّت و حقارت قلبى خود را به پيشگاه مقدّس او ارائه داده باشيم، به سجده افتيم، و با اين عمل خارجى از حال درونى خود حكايت كنيم. و يا اگر خواسته

روح عبادت و تجسم و تمثل ظاهرى آن (131)

باشيم احترام و تعظيمى كه در دل از او داريم، حكايت كنيم، به صورت ركوع درآييم، و چون بخواهيم حالت فدايى بودن خود را به پيشگاهش عرضه كنيم، دور خانه اش بگرديم، و چون بخواهيم او را تكبير و بزرگداشت كنيم، ايستاده عبادتش كنيم، و چون بخواهيم براى تشرف به درگاهش خود را تطهير كنيم، اين مراسم را با غسل و وضو انجام دهيم، و از اين قبيل تمثل هاى ديگر.

هيچ شكى نيست، در اين كه روح و مغز عبادت بنده عبارت است از همان بندگى درونى او، و حالاتى كه در قلب نسبت به معبود دارد، كه اگر آن نباشد، عبادتش روح نداشته، و اصلاً عبادت به شمار نمى رود. و لكن در عين حال اين توجه قلبى بايد به صورتى مجسم شود، و خلاصه عبادت در كمالش و ثبات و استقرار تحققش، محتاج به اين است كه در قالبى و ريختى ممثل گ_ردد. (1)

(132) راز بن_دگى

چنين عقل اين طور حكم مى كند كه انسان ساده و بى غرض اگر چيزى را اله

1- الميزان ج 2، ص 229 .

رابطه عبادت با دفع ضرر و جلب منفعت (133)

و معبود گرفته و آن را بپرستد براى اين است كه مى خواهد بدين وسيله معبودش را به دفع ضرر و جلب منفعت خود وادار كند.

و اگ__ر ب__ه اين حك__م عقل__ى، اين مطلب را ضميم__ه كني_م كه در عالم جز خدا كسى مالك ضرر و نفع نيست، اين نتيج__ه به دست مى آيد كه هي__چ غرض عق__لائى را در عب__ادت غي__رخ_دا نمى توان تصور كرد.

چ__ون چني__ن است پ__س ب__اي_د از اي_ن عم_ل يعن_ى عبادت غيرخدا اجتناب كرد. (1)

1- المي____زان ج 11، ص 127 .

(134) راز بن_دگى

اثرش به مقدار اقتضاء است، يعنى اگر مانع و يا مزاحمى در بين نباشد اثر خود را مى بخشد، و نمازگزار را از فحشا بازمى دارد، ولى اگر مانعى يا مزاحمى جلو اثر آن را گرفت، ديگر اثر نمى كند، و در نتيجه نمازگزار آن كارى كه انتظار آن را از او ندارند مى كند.

ياد خدا، و موانعى كه از اثر او جلو مى گيرند، مانند دو كفه ترازوست، هر وقت كه ياد خدا چربيد، نمازگزار گناه نمى كند، و هر جا كفه آن موانع چربيد، كفه ياد خدا ضعيف

(136) راز بن_دگى

مى شود، و نم__ازگزار از حقيقت ياد خ__دا منصرف مى گردد، و گناه را مرتكب مى شود.

و اگ__ر خ__وانن__ده ع__زي_ز بخ__واه__د اين معن__ا را لمس كند بايد حال بعضى از افراد كه نام مسلمان دارند، و در عين حال نماز نمى خوانند در نظر بگيرد، كه به خاطر نماز نخواندن، روزه را هم مى خورند، حج هم نمى روند و زكات هم نمى دهند، و ساير واجبات را هم ترك مى كنند و خلاصه چيزى را در راه خود مانع پيشرفت خود نمى بينند، نه ظلم، نه زنا، نه ربا، نه دروغ و نه... .

آن وقت اگر حال چنين شخصى را با حال كسى مقايسه كنى كه نماز مى خواند، و در نمازش به حداقل آن يعنى آن مقدارى كه تكليف از گردنش ساقط شود اكتفا مى كند، خواهى ديد كه او از بسيارى كارها كه بى نماز از آن پروا نداشت پروا دارد. و اگر حال اين نمازگزار را با حال كسى مقايسه كنى كه در نمازش اهتمام بيشترى دارد، خواهى

نماز، پليس باطنى (137)

دي__د ك__ه دوم__ى از گن__اه__ان بيشت__رى پ__روا دارد، و به همي__ن قي__اس ه__ر چه نم__از

ك_ام_ل تر ب__اش_د، خ__وددارى از فحش__ا و منك_رات ني__ز بيشت_ر خواهد بود. (1)

1- المي_____زان ج 31، ص 216 .

(138) راز بن_دگى

در عب__ادت مخ__اط__ب ق__رار داده،

(140) راز بن_دگى

از او استع__ان__ت بنم__ا، و درخ__واس_ت ك_ن كه ت_و را به سوى صراط مستقيم هدايت فرمايد، و از غضب و اضلالش پناه ده_د.

و ثانيا او را وادار مى كند بر اين كه با روح و بدن خود متوجه ساحت عظمت و كبريايى خدا شده، و پروردگار خود را با زبان، حمد و ثنا و تسبيح و تكبير يادآورد، و در آخ__ر بر خ__ود و هم مسلك__ان خود و بر همه بن__دگ__ان صالح خ_دا س_لام بفرستد.

علاوه بر اين كه او را وادار مى كند به اين كه از حدث (كه نوعى آلودگى روحى است)، و از خبث (يعنى آلودگى بدن و جامه) خود را پاك كند، و نيز از اين كه لباس و مكان نم__ازش غصب__ى ب__اش__د، بپ__رهي__زد، و رو به س__وى خ__ان_ه پروردگارش بايستد.

پس اگر انسان مدتى كوتاه بر نماز خود پايدارى كند، و در انجام آن تا حدّى نيت صادق داشته باشد، اين ادامه در مدت كوتاه به طور مسلم باعث مى شود كه ملكه پرهيز

نماز و تأثير روانى آن (141)

از فحشاء و منكر در او پيدا شود، به طورى كه اگر فرضا آدمى شخصى را موكّل بر خود كند، كه دائما ناظر بر احوالش باشد و او را چنان تربيت كند، كه اين ملكه در او پيدا شود، و به زيور ادب عبوديت آراسته گردد، قطعا تربيت او مؤثرتر از تربيت نماز نيست، و به بيش از آن چه كه نماز او را دستور مى دهد دستور نخواهد داد، و به بيش از آن مقدار كه نماز به ري_اضت وادارش مى كند وادار نخواهد كرد. (1)

213 .

(142) راز بن_دگى

«وَ لِلّهِ الاَْسْم__آءُ الْحُسْن__ى فَ_ادْعُ__وهُ بِه__ا...!»

«براى خداست تمامى اسمايى كه بهترين اسماء هستند، پس او را عبادت كنيد و با آن ها به سويش توجّه نماييد...!» (180 / اعراف)

اي__ن ك__ه ف__رم__ود: «فَ__ادْعُ__وهُ بِه__ا،» معن__ايش اي__ن اس__ت كه خ__دا را عبادت كني__د ب__ا اعتق__اد به اين كه او متص__ف به اوص__اف حسنه و معانى جميله اى است كه اين اس__ماء دلال__ت ب___ر آن دارد.

كلام خداى تعالى در مواردمختلفى كه دعاى خود او را ذكر مى كند مؤيد اين معناست:

«وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونى اَسْتَجِبْ لَكُمْ اِنَّ الَّذي_نَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتى سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِري__نَ: پروردگارتان گفت__ه: مرا بخواني_د تا اجابتت__ان كنم، كسان__ى ك__ه از

عبادت با استعانت از اسماء حسنى (143)

پرستي__دن من بزرگ_ى كنن__د ب__ه خ_وارى ب__ه جهن__م وارد خ__واهن__د ش__د!» (60 / مؤم__ن)

در آيه «هُوَ الْحَىُّ لا اِلهَ اِلاّ هُ_وَ فَ_ادْعُ_وهُ مُخْلِصي_نَ لَهُ الدّينَ...،» (65 / مؤمن) دعا را به اخ_لاص در عبادت گرفته اس__ت. (1)

مورد بحث نمازگزاران است و دستور، دستور به نم__ازخ__وان__دن اس__ت نه تنه__ا سج__ده، و اگر نماز را سجده ناميده به خاطر اين است كه سجده افضل اجزاء نماز است، و مقصود از تسبيح و تحميد تسبيح و تحميد زبانى گفتن «سُبحانَ اللّه وَ الْحَمْدُلِلّه» و امثال آن است.

و ام__ا اي__ن ك__ه ف__رم__ود: «وَ اعْبُ__دْ رَبَّ__كَ» دست__ور سل__وك در منه__ج تسلي__م

رسيدن به يقين و دوام تكليف عبادت (145)

و اط__اع__ت و قي__ام ب__ه ل__وازم عب____ودي_ت اس__ت.

مراد به «حَتّى يَأْتِيَكَ الْيَقينُ» «آمدن يقين» رسيدن به اجل مرگ است كه با فرارسيدن آن غيب مبدّل به شهادت و خبرمبدّل به عيان مى شود.

خ___لاص__ه معن__ى آي__ه اي_ن مى ش__ود ك_____ه :

«تو بر عبوديت خود ادامه بده، و هم چنان بر اطاعتت و اجتنابت از معصيت صبر كن، و نيز هم چنان بر آن چه كه كفار مى گويند تحمل كن تا مرگت فرارسد و به عالم يقين منتقل شوى، آن وقت مش_اه_ده كنى كه خدا با آنان چه معامله اى مى كن_د.»

اين يقين همان عالم آخرت است كه عالم يقي__ن عم__ومى به م__اوراء حج__اب است، ن_ه اين كه م__راد به يقين آن يقين باش_د كه با تفكّر و يا رياضت و عبادت دست مى ده_د.

اين را گفتيم تا معلوم شود اين كه بعضى پنداشته اند كه آيه شريفه دلالت دارد بر

(146) راز بن_دگى

اين كه عبادت تا وقتى لازم است كه يقين نيامده باشد، و همين كه انسان يقين پيدا كرد ديگ_ر نم_از و روزه واج__ب نيس_ت، پندارى فاسد است.

براى اين كه اگر مقصود از يقين، آن يقين معمولى باشد كه از راه تفكّر يا عبادت در نف_س پديد مى آيد رس__ول خ_دا صلى الله عليه و آله در

ه__ر ح__ال آن يقي__ن را قب__لاً داشت__ه است. (1)

1- الميزان ج 24، ص 22 .

رسيدن به يقين و دوام تكليف عبادت (147)

ولى يكى را از باب افعال كه دلالت بر نزول يك جا و يك م__رتب__ه مى كن__د آورده، و يك__ى ديگ__ر را از ب__اب تفعي__ل ك_ه تدريج را مى رساند.

در جمل_ه «وَ اَنْ__زَلْن__ا اِلَيْ_كَ،» عن_اي_ت همه به نازل كردن قرآن به رس_ول خ__دا صلى الله عليه و آله اس____ت و ب____ه همي___ن جه__ت ذك____ر را يك پ____ارچ___ه تص____ور نم___وده اس__ت.

و اما مردم ربطى كه با قرآن دارند عبارت است از اخذ و تعلم و عمل به آن، و اين

(150) راز بن_دگى

مسئله به خاطر اين كه تدريجى است لذا نازل شدن قرآن به مردم را به كلمه «تَنْزيل» تعبي____ر ك__رده اس_ت. (1)

1- المي__زان ج 24، ص 121 .

مفاهيم ذكر (151)

در زبان. مثلاً مى گويند ذك_ر خ_دا بر دو ن_وع است، ذك_ر ب_ه زبان، و ذكر به قلب، يعنى حضور در قلب.

ظ__اه__را اص__ل در معن__اى ذك__ر هم__ان ذك__ر قلب__ى اس_ت، و اگ_ر ن_ام خ_دا را بردن هم ذكر ناميده شده، از اين بابت است كه، ذكر لفظى مشتمل بر معناى قلبى نيز هس__ت، و ذك__ر قلبى نسبت به ذكر لفظ_ى اث_رى را مى م_اند كه بر سبب مت__رتب مى شود، ي_ا نتيجه اى كه از عمل عايد مى گ_ردد.

اگر نماز را ذكر ناميده اند، براى اين است كه نماز، هم مشتمل است بر ذكر زبانى از تهليل و حمد و تسبيح، و هم به اعتبارى ديگر مصداقى است از مصاديق ذكر، چون رو بر

مفهوم ذكر و انواع آن (153)

هم آن عبوديت بنده خداى را مجسم مى سازد، و لذا خداى تعالى نماز را ذكراللّه ناميده و فرموده: «... فَاسْعَوْا اِلى ذِكْرِ اللّهِ _ چون روز جمعه به سوى نماز ندا مى شود بشتابيد به سوى ذكر اللّه » (9 / جمعه)، و هم به اعتبارى ديگر امرى است كه ذكر بر آن مترتب مى شود، ترتب غايت بر صاحب غايت، يعنى نتيج__ه نم__از ي__اد خ_داست، كه فرموده: «اَقِمِ الصَّلوةَ لِذِكْرى _ نماز به پادار براى ياد من!» (14 / طه)

كلمه «ذِكْر» بسا مى ش__ود كه در مق__ابل «غَفْلَت» قرار مى گيرد. (غفلت عبارت است از بى خب__رى از عل__م، به عل__م _ يعنى اين كه ن__دان_م كه مى دان__م. و ذكر در مقابل غفلت، عب__ارت است از اي__ن ك__ه ب__دانم كه مى دانم.)

كلم__ه «ذِكْ_ر» بس_ا مى ش_ود كه در مق_اب_ل «نسيان» استعم_ال مى ش_ود. («نسيان» عبارت است از اين كه صورت علم به كلّى از خزانه ذهن زايل شود. و

ذكر در مقابل

(154) راز بن_دگى

نسي__ان، عب_ارت است از اي__ن ك__ه آن ص__ورت هم چنان در ذه__ن ب__اق_ى ب__اش__د.)

كلم__ه «ذِكْ__ر» مانند نسيان معنايى است داراى آثار و خواصى كه آن آثار بر وجود ذك__ر مت__رت__ب مى ش__ود. به همي__ن جه__ت كلمه «ذِكْر»، در م__واردى ك__ه خ___ودش نيس__ت، آث__ارش هس__ت، استعم____ال مى ش_____ود.

گ__وي__ا استعم__ال «ذِكْر» بر ذكر لفظى (مثلاً ذكر خدا با گفتن سبحان اللّه از همين ب__اب است. يعنى استعم__ال كلم__ه «ذِكْر» در اثر آن باشد، نه خودش، چون ذكر زبانى ه__ر چي__ز، از آثار ذكر قلب__ى آن است.

به فرضى هم كه ذكر لفظى از مصاديق ذكر واقعى باشد، از مراتب آن است، نه اين كه به طور كلّى كلمه «ذِكْ_ر» به معناى ذكر لفظى بوده، و معنايش منحصر در آن باشد.

ذك____ر داراى م____راتب____ى اس__ت ك___ه در مت____ن زي_____ر آم______ده اس__ت. (1)

مفهوم ذكر و انواع آن (155)

«شدت» توصيف كرده، و معلوم است كه مقص__ود از آن ذك__ر ب_اطن_ى و معن_وى است، چ_ون ذكر لفظى شديد و ضعيف ندارد.)

«...وَ اذْكُ__رْ رَبَّ__كَ اِذا نَسي__تَ وَ قُ__لْ عَس_ى اَنْ يَهْ__دِيَنِ رَبّى لاَِقْ__رَبَ مِنْ هذا رَشَدا،»

«...و ياد كن پروردگارت را، چون فراموش كردى و بگو: باشدكه پروردگارم مرا هدايت كند

درجات و مراتب ذكر (157)

به چيزى كه به راستى نزديك تر از اين باشد.» (24 / كهف)

قسمت آخر اين آيه دلالت دارد، بر اين كه مى خواهد بفرمايد اميدوار آن باش، كه ب_الات_ر از ذك_ر به مق_امى ب_رس_ى كه ب_الات_ر از آن مق_ام ك_ه فع_لاً دارى، ب_وده ب_اش_د.

پس برگشت معنا به اين مى شود كه تو وقتى از يك مرتبه از مراتب ذكر خدا پايين آمدى، و به مرتبه پايين تر برگشتى، بگو چنين و چنان... .

پس به حكم اين آيه تنزل از مق_ام بلن_دترى از ذك_ر و ي_اد خ__دا ني__ز نسي__ان است.

و آيه شريفه دلالت دارد بر اين كه ذكر قلبى هم براى خود داراى مراتبى است. از اين جا روشن مى شود اي__ن كه بعض__ى گفت__ه اند: ذك__ر به معن__اى حض__ور معناست در نف__س، سخن__ى اس__ت درس__ت، ب__راى اي__ن ك__ه حض__ور داراى م_راتب__ى اس_ت.

(158) راز بن_دگى

در آي__ه م__ورد بح__ث ام_ر به «ي_ادآورى خ__ود» فرموده و گفته : «مرا به ياد آر!»

اگ__ر ي__ادآورى خ__دا را عب__ارت ب_داني_م، از حض__ور خ__دا در نفس، ن_اگ_زي_ر بايد بگ_ويي_م، منظ__ور ي_اد نعمت ه_ا و يا ع____ذاب ه_اى اله__ى است. (1)

234 .

ذكر، تذكر و دعا (159)

پسين ها ياد كن و از غفلت زدگان مباش!» (205 / اعراف)

اين آيه، ذكر و ياد پروردگار را به دو قسم كرده، يكى توى دل و يكى به زبان و آهسته. آن گاه هر دو قسم را مورد امر قرار داده، و اما ذكر به صداى بلند را مورد امر ق__رار ن__داده و بلكه از آن اعراض كرده، و اين نه به خاطر ذكر نب__ودن آن اس__ت، بلكه ب__ه خ__اط_ر اي___ن اس_ت ك__ه چني__ن ذك__ر گفتن__ى با ادب عب__ودي_ت من_اف_ات دارد.

دليل اين معنى روايتى است كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله وارد شده كه در بعضى از جنگ هايش با اصحابش طى مسافت مى كرد، تا رسيدند به بيابانى هولناك، و اتفاقا آن شب شبى تاريك بود. يكى از اصحابش به صداى بلند تكبير مى گفت. حضرت فرمود: آن كسى را كه شما مى خوانيد نه دور است و نه غايب.

(160) راز بن_دگى

«تَضَ__رُّع» ب__ه معن__اى تملّ__ق ت__وأم با نوع خش__وع و خض__وع است. «خيفَ__ه» ي__ك ن__وع مخص__وص از ت__رسي__دن را گ__وين__د. و م__راد ب__ه آن، آن نوعى است كه با س__اح_ت مق__دّس ب_ارى ت_ع_الى من__اسب است.

بنابراين در معناى تضرّع ميل و رغبت به نزديك شدن به شخص متضرع اليه خوابيده، و در معناى خيفه پرهيز و ترس و مي__ل ب__ه دور شدن از آن شخص خوابيده، پس مقتضاى اين كه ذك__ر را ت__وصي__ف كرد، به دو وص__ف تض__رّع و خيفه اين است كه آدمى در ذكر گفتنش ح__الت آن شخص__ى را داشته باشد كه چيزى را هم دوست دارد و به اين خاطر به نزديكش مى رود و ه__م از آن مى ترسد و از ترس آن

به عقب برگشته و دور مى شود، و خداى سبحان هر چن__د خي__ر محض است و شرّى در او نيست، و اگر شرّى به ما مى رسد از ناحيه خود ماست، ولكن خداى تعالى ذوالجلال و

ذكر، تذكر و دعا (161)

الاكرام است، هم اسماء جمال را دارد كه ما و هر چيزى را به تقرّب به درگاهش دعوت نموده و به سويش جذب مى كند، هم داراى اسماء جلال است كه ق__اه__ر بر هر چي__ز اس__ت، و هر چي__زى را از او دف_ع و دور مى كند.

پ__س ذك__ر ش__ايست__ه او ك__ه داراى هم__ه اسم__اى حسن__ى اس__ت، ب__ه همين است كه مطابق با مقتضاى همه اسمائش بوده باشد، چه اسم__اء جم__الي__ه و چه اسم__اء جلاليه او (نه اين كه بر طبق اسماء جماليه اش باشد،) و اين صورت نمى گيرد، مگر اين كه تض__رعا و خيفه _ رغبا و رهبا باشد.

«...وَ لا تَكُ__نْ مِ_نَ الْغفِلي__نَ!» (205 / اعراف)

در اين جمله از خود غفلت نهى نكرده، بلكه از داخل شدن در زمره غافلان نهى فرموده و مقص__ود از غ__اف__لان آن كسانى هستند كه غفلت در ايشان مستقر شده

(162) راز بن_دگى

است. با اي__ن بي__ان روشن مى شود آن ذكر مطلوبى كه در اين آيه به آن امر شده، عب__ارت اس__ت از اين كه انس__ان س__اعت به ساعت و دقيقه به دقيقه به ياد پروردگارش باشد و اگر احي__ان__ا غفلت و نسيانى دست داد مج__ددا مبادرت به ذكر نم_وده و نگ_ذارد غفل_ت در دل_ش مستق_ر ش_ود.

پس آن چه از آي__ه استف__اده مى ش__ود، استم__رار بر ذكر خ__دا در دل است در ح__ال__ت تض__رع و خيف__ه س_اعت به س_اع_ت و ذك_ر به زب_ان در صب__ح

و ش__ام. (1)

در دل و در زبان است. چه اين هر دو قسم ذكر است و معلوم است كه آن چيزى كه مقاصد آدمى را از يكديگر مشخص و جدا مى كند آن حالات درونى و قلبى انسان است. حالا چه اين كه لفظ هم با آن حالت مطابق باشد، مثل كلمه «يا غَنّى» از فقيرى كه از فقر خود به خدا پناهنده مى شود، و يا كلمه «يا شافى» از

(166) راز بن_دگى

مريضى كه از مرض خود به خدا پناه مى برد، و يا مطابق نباشد، مثل اين كه همان فقير و مريض به جاى آن دو كلمه بگويد: «اى خدا»، چون همين «اى خدا» از فقير به معناى «اى بى نياز» و از مريض به معناى «اى شفادهنده» است، چون مقتضاى حال و آن احتياجى كه اين دو را به استغاثه وادار كرده است، شاهد اين است كه مقصودشان از «اى خدا» جز اين نيست. و اين خيلى روشن است.

كسى هم كه به جنگ رفته و با دشمن روبرو شده و مى داند كه در جنگ خون ريخته مى شود و پا و دست قطع مى گردد و خلاصه به منظور رسيدن به هدف بايد از خودگذشتگى كرده و پيه همه ناملايمات را به تن خود ماليد، و چنين كسى فكرش همه متوجّه پيروزى و رسيدن به هدف و غلبه بر دشمن است كه او را به مرگ و فنا تهديد مى كن__د، و كس__ى كه ح_الش اين و فكر و ذكرش اين باشد ذكر خدايش هم ذكرى است

رابطه حالات درونى انسان با انواع ذكر (167)

ك_ه با حالت و فك__رش تناسب دارد.

اين خود بهترين قرينه است، بر اين كه مراد

از «وَاذْكُرُوا اللّهَ كَثيرا،» اين است كه م__ؤم__ن مت__ذكّ__ر آن مع__ارف_ى ب__اش__د كه مربوط به اين شأن و اين حالت است. و آن اين است كه خداى تعالى معبود او و پروردگار اوست، و آن كسى است كه مرگ و حيات به دست اوست، و مى تواند او را در اين ح__ال ي__ارى كند و او سرپرست اوست، و چه سرپرست و ياور خوبى!

اگر در جمله بالا «ذِكْر» را مقيد به «كَثير» كرد، براى اين ب__ود كه در ميدان هاى جنگ هر لحظ__ه صحن__ه هايى كه انس__ان را ب__ه دوست__ى زن__دگى ف__ان__ى و شي__رينى زخارف دنيوى وادار س_اخته و شيط_ان هم با الق_اء وس_وس_ه خود آن را تأييد كند تك_رار مى شود، ل__ذا فرمود:

(168) راز بن_دگى

_ خ__دا را زي__اد ي__اد كني__د، ت__ا ب__دي__ن وسيل__ه روح تق__وا در دل ه__ا ه__ر لحظ__ه تج__دي_د و زن__ده ت__ر ش__ود! (1)

1- المي________زان ج 17، ص 149 .

رابطه حالات درونى انسان با انواع ذكر (169)

را به دادن نعمت ي_اد كند، و در پ_اداش شك__رگ__زارى و كفران نكردن، نعمتش_____ان را بيشت____ر كن__د. (1)

و كورى در روز قيامت، فراموش كردن خدا و اعراض از ياد اوست. و هر كه در دنيا خدا را فراموش كند، او هم در آخرت وى را فراموش مى كند.

مقص__ود از «ذِكْ__ر» خ__داى تع__الى يا معن__اى مص__درى «يادآوردن» است، و يا به معناى قرآن، و يا مطلق كتب آسمانى است، و يا به معن__اى دع__وت حق__ه اس__ت، و اگر دعوت حقه را ذكر ن__امي__ده از اي_ن ب_اب اس_ت كه لازم_ه پي_روى دع_وت حق__ه و اعتق__اد ب__ه آن ي__اد خ__داى تع___الى است.

و اگر فرمود: كسى كه از ذكر من اعراض كند، معيشتى «ضَنْك» يعنى تنگ دارد، براى

(174) راز بن_دگى

اين است كه كسى كه خدا را فراموش كند، و با او قطع رابطه نمايد، ديگر چيزى غيردنيا نمى ماند كه وى به آن دل ببندد و آن را مطلوب يگانه خود قرار دهد، در نتيجه همه كوشش هاى خود را منحصر در آن كند، و فقط به اصلاح زندگى دنيايى اش بپردازد و روز به روز آن را توسعه بيشترى داده، و به تمتّع از آن سرگرم شود، و اين معيشت او را آرام نمى كند، چه كم باشد و چه زياد، براى اين كه هر چه از آن به دست آورد به آن حدّ قانع نگشته و به آن راضى نمى شود، و دائما چشم به زياده تر از آن مى دوزد، بدون اين كه اين حرص و تشنگى اش به جايى منتهى شود، پس چنين كسى دائما در فقر و تنگى به سرمى برد، و هميشه دلش علاقمند به چيزى است كه ندارد، صرف نظر از غم و اندوه و قلق و اضطراب و ترسى كه از نزول آفات، و روى آوردن ناملايمات، و فرارسيدن مرگ

و بيمارى دارد، و صرف نظر از اضطرابى كه از شرّ حسودان و كيد

نتايج اعراض انسان از ذكر خدا (175)

دشمنان دارد، پس او على الدوام در بين آرزوهاى برآورده نشده، و ترس از فراق آن چه برآورده شده، به سر مى برد.

در حالى كه اگر مقام پروردگار خود را مى شناخت و به ياد او بود او را فراموش نمى كرد، يقين مى كرد كه نزد پروردگار خود حياتى دارد كه آميخته با مرگ نيست، و ملكى دارد كه زوال نمى پذيرد، و عزتى كه مشوب با ذلّت نيست، و فرح و سرور و رفعت و كرامت__ى كه هيچ مقياسى نتوان__د اندازه اش را تعيي__ن كند، و يا سرآمدى آن را به آخر برسان__د، و نيز يقين مى كند كه دنيا دار مجاز و حياتش در مقاب_ل آخرت پشيز اس__ت. اگر او اي__ن را بشناس__د دل__ش به آن چ__ه خدا تقدي__رش كرده قان__ع مى شود، و معيشتش هر چه باشد برايش فراخ گشته، ديگ__ر روى تنگ_ى و «ضَنْ__ك» را نمى بيند.

منظ__ور از «كور محشور شدن در قيامت» يعنى او را طورى زنده مى كنيم كه راهى

(176) راز بن_دگى

ب_ه س_وى سع_ادتش كه هم_ان بهش_ت اس_ت، ني_اب_د .(1)

كه بعد از آن كه مى فرمايد: «كسانى كه ايمان آورده و دل هايشان به ي__اد خدا آرامش مى گيرد،» به عنوان ق__اع__ده كلّ__ى مى ف__رم__اي__د: «...اَلا بِ_ذِكْ_رِ اللّهِ تَطْمَئِ_نُ الْقُلُوبُ _ با ياد خدا دل ها آرام مى گيرد.»

اين خود قاعده اى عمومى است كه شامل همه نوع ذكر مى شود، چه اين كه ذكر لفظى باشد و چه غير آن. اين كه فرمود: «با ياد خدا دل ها آرام مى گيرد،» تنبيهى است براى مردم ب_ه اي_ن ك_ه مت_وجّ_ه پ_روردگ_ار خ_ود بشوند، و با ياد او دل هاى خود را راحت سازند.

ياد او براى نفسى كه اسير حوادث است، و همواره در جستجوى ركن وثيقى است كه سعادت او را ضمانت كند، و نفسى كه در كار خود متحيّر است و نمى داند كه به كجا مى رود و به كجايش مى برند و براى چه آمده، مايه انبساط و آرامش است. آن چنان كه

(178) راز بن_دگى

ن__وش دارو م__اي__ه راحتى و آرامش مارگزيده است و مارگزيده بدان اعتماد مى كند، و خود را به آن مى رساند، و پس از به كار بردن آن فورا احساس نشاط و سلامتى مى كند، نفس نيز از ي_اد خ__دا اين احساس را مى نمايد.

هر قلبى با ذكر خدا اطمينان مى يابد و قلق و اضطرابش تسكين پيدا مى كند. و اين حكمى است عمومى و هيچ قلبى از آن مستثنا نيست مگر اين كه كار قلب به جايى برسد ك__ه در اث_ر از دس_ت دادن بصي_رت و رش__دش ديگ__ر نت__وان آن را قل__ب ن__امي__د، ك_ه چني_ن قلبى از ياد خ___دا گ_ري_زان و از نعم_ت آرامش و سك_ون محروم خواهد بود.

از ظ__اه_ر آي__ه انحص__ارى بودن اين مطلب فهميده مى شود كه دل ها جز به

ياد خدا ب_ه چيز ديگرى اطمينان نمى ي__ابن_د. (1)

1- المي__زان ج 2، ص 266 .

تأثير ذكر خدا در آرامش قلب (179)

الْقُلُوبُ!» (28 / رعد).

عامل اصلى اطمينان و آرامش دل (181)

اي__ن خ__ود ق__اع__ده عم__ومى است كه ش__ام_ل هم__ه انح__اء ذك__ر مى باشد، چه اي__ن ك__ه لفظ__ى ب__اش__د و چ__ه غي__ر آن، و چ__ه اين كه ق__رآن باشد و يا غي___ر آن.

وقتى فرمود: «با ياد خدا دل ها آرام مى گيرد،» آگاهى است براى مردم به اين كه مت__وجّ__ه پ_روردگ_ار خ__ود بش__ون_د و ب_ا ي__اد او دل ه_اى خ__ود را راح_ت س_ازن_د.

هر قلبى با ذكر خدا آرامش مى يابد و اضطرابش تسكين پيدا مى كند. اين يك حكم عم__وم__ى است و هي__چ قلب__ى از آن مستثن__ى نيس__ت، مگ__ر اين كه كار قلب به جايى برسد كه در اثر از دست دادن بصيرت و رشدش ديگر نتوان آن را قل__ب ناميد كه چنين قلب_ى از ذك_ر خ__دا گريزان و از نعم_ت طم_أنينه و سك_ون مح_روم خ__واه_د ب__ود. (1)

1- المي_____________________زان ج 22 ، ص 264 .

(182) راز بن_دگى

كه در فط__رت هر انس_انى سپ_رده شده است.

چيزى كه هست انسان به خاطر اين كه به زندگى زمينى مى چسبد و به دنيا و اشتغال به خواسته هاى نفس از لذايذ و زخارف آن سرگرم مى شود، ديگر در دل خود جايى خالى براى غرايز فطرى باقى نمى گذارد، در نتيجه آن چه را خدا در فطرت او وديعه گذاشته فراموش مى كند، و اگر در قرآن دوباره اين حقايق خاطرنشان مى شود، براى يادآورى نفس است، تا بعد از فراموشى به يادش بيايد.

معل__وم اس__ت اين نسي__ان در حقيق__ت نسي__ان نيست بلك__ه اعراض و روگردانى اس__ت، وگ__رنه كس__ى ن_داى وج_دان را فرام__وش نمى كند.

مراد به «لِمَ_نْ يَخْش___ى» كسى است كه طبعا نگرانى و ترس دارد، يعنى قلبش

(184) راز بن_دگى

مستعد ظهور خشيت باشد، به طورى كه اگر كلمه حق را شنيد نگران بشود، و چون تذكرى و ت__ذك__ره اى (ق__رآن) به او برسد، در باطنش خشيتى پديد آيد، و در نتيجه ايم__ان آورد، و باتق__وى ش_ود. (1)

ياد خدا به اين دو جور كه گفته شد، آخرين مرحله سعادتى است كه براى انسان ها در نظر گ__رفت__ه ش__ده، و نيز كليد همه خيرات است.

(186) راز بن_دگى

«وَ لَذِكْرُ اللّهِ اَكْبَرُ،» اثر ديگرى از نماز را بيان مى كند، و اين كه آن اثر، بزرگ تر از اثر قلب__ى است. در نتيجه جمله «وَ لَذِكْرُ اللّهِ اَكْبَرُ،» به من__زل__ه ت__رق__ى دادن مطل__ب است، و البت__ه منظ__ور از ذكر در آن جمل__ه نيز هم__ان ذكر قلبى است كه گفتيم از نم__از ح__اص__ل مى ش__ود.

مثل اي__ن كه ف__رم__وده _ نم__از بگ__ذار ت__ا تو را از فحش__ا و منك__ر بازدارد، بلك__ه آن چه ع__اي__د تو مى كن__د، بيش از اين حرف هاست، چون مهم تر از نهى از فحشا و منكر اين است كه تو را به ياد خ___دا مى ان__دازد، و اين مه__م تر است، براى اين كه ذكر خ__دا ب__زرگ ت__رين خيرى است كه ممكن است به يك انسان برسد. و چون ذك__ر خ__دا كلي__د همه خي__رات است، و نه__ى از فحش__ا و منك_رات نسب__ت ب__ه آن ف__اي__ده اى ج____زئ____ى اس___ت. (1)

تأثير ذكر در سرنوشت انسان (187)

218 .

(188) راز بن_دگى

وقتى انسان خدا را فراموش كرد، اسماء حسنا و صفات علياى او را كه صفات ذاتى انسان ارتباط مستقيم با آن دارد نيز فراموش مى كند، يعنى فقر و ح__اج__ت ذات__ى خود را از ي__اد م_ى ب___رد.

اين جاست كه بر نفس خود اعتماد مى كند، با اين كه بايد بر پروردگارش اعتماد نم__وده، و امي__دوار او و ت__رس__ان از او ب__اش__د، ن__ه امي__دوار ب__ه اسب__اب ظ__اه__رى، و ن__ه ت__رس__ان از آن ه__ا، به غي__ر پ__روردگ__ارش تكي_ه و اطمينان نكند.

خلاصه اين كه چنين كسى پروردگار خود و بازگشت به سوى او را فراموش مى كند، و از توجّه به خدا اعراض نموده و به غير او توجّه مى كند، و نتيجه همه اين ها اين مى شود كه خ_ودش را هم ف_رام_وش كن_د، ب_راى اين كه او از خودش تصوّرى دارد كه او نيست .

ح__اص__ل اي__ن ك_ه علّ__ت ف__رام__وش ك__ردن خ__ويش، ف_راموش كردن خداست.

فراموشى خدا: فراموشى شخصيت انسانى (189)

لف__ظ آي_ه ف__وق از ف_رام_وش كردن خ__دا نهى مى كن__د، ول__ى سي__اق آي__ه ب___ه ذك__ر خ__دا امر مى كند. (1)

1- المي____زان ج 38، ص 93 .

(190) راز بن_دگى

اين كه خداى تع_ال_ى بن__ده خ_ود را به خ__ود ن__زدي_ك مى كند، اين است كه او را در منزلتى نازل مى كند كه از خصايص وقوع در آن من__زلت رسي__دن به سعادت هايى است كه در غير آن منزلت به آن نمى رسد، و آن سعادت ها عبارتند از اكرام خ__دا، و مغف__رت و رحم__ت او: «كِتابٌ مَرْقُومٌ. يَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ _ كتابى مرقوم كه تنها مق_ربي_ن آن را مش_اه_ده مى كنن__د.» (20 تا 21 / مطففين)

«وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنيمٍ. عَيْنا يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ _ چاشنى آن از تسنيم است، يعنى از

(192) راز بن_دگى

چشمه اى است كه مقربان مى نوشند.»(27 و 28 / مطففين)

«مق__ربي__ن بلن__د م__رتب__ه ت__ري_ن طبق__ات اه__ل سع__ادتن__د _ وَ السّابِقُونَ السّابِقُونَ. اُولئِ__كَ الْمُقَ__رَّبُ__ونَ!» (10 و 11 / واقع___ه)

چنين مرتبه اى براى كسى حاصل نمى شود، مگر از راه عبوديت، و رسيدن به حدّ كمال آن و عبوديت تكميل نمى شود، مگر وقتى كه عبد تابع محض باشد و اراده و عملش را تاب__ع اراده مولايش كند، هيچ چي__زى نخواهد و هيچ عمل__ى نكند مگ__ر بر وف__ق اراده مولاي__ش. و اين همان داخ__ل شدن در تحت ولاي__ت خداست. چني__ن كسان__ى اولي__اءاللّه نيز هستند، و اولياءاللّه تنها همين طايفه اند. (1)

1- المي__زان ج 37، ص 245 .

ادراكات اعطاشده به انسان (193)

بازگشت و رجوع الى اللّه

(194) راز بن_دگى

بر ساير افراد نوع خود پيشى گيرد و سبقت پيدا كند، راهى كه همه افراد خواه و ناخواه آن راه را ط___ى مى كنن__د.

اگ__ر در اين ك__ه «مُقَ__رَّبين» صفت يك دست__ه از اف__راد انسان و هم چنين صفت يك دسته از ملائكه مى باشد تأمل كنيم، خواهيم فهميد كه آن مق__امى كه حتما اكتسابى باشد نيست، زيرا روشن است كه ملائكه مقاماتى كه دارند با اكتس__اب پي__دا نكرده اند، پ_س ممك_ن اس__ت آن مق__ام را به م__لائك__ه به ط__ور بخشش عط__ا كنن__د، و به انسان به واسطه عمل و اكتساب. (1)

(23 / مطففين)

«اَريكَه» به معناى جايگاهى است كه در حجله يعنى اطاق مخصوص عروس درست مى كنن__د. م__راد از «نظ__ر ك__ردن» در آي__ه نظ__ر كردن آنان به مناظر زيبا و خرم

(198) راز بن_دگى

بهش__ت و نعم__ت ه_اى دائمى م__وج__ود در آن اس__ت.

«تَعْرِفُ فى وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعيمِ»

كلم__ه «نَضْ_رَت» به معن_اى بهج_ت و رون___ق است.

«هر كس به چهره هاى بهشتيان نظر كند، رونق و خرمى ناشى از برخ_وردارى از نعمت هاى بهشت را در چه__ره هايشان مى شن__اس_د.» (24 / مطففين)

«يُسْقَ__وْنَ مِ__نْ رَحي___قٍ مَخْت__ُومٍ»

«از شراب بى غش و صافى به ايشان مى نوشانند.»(25 / مطففين)

«رَحيق» به معناى شراب صافى و خالص از غش است و به همين مناسبت آن را به وص__ف مخت__وم ت__وصي__ف ك__رده، چون همواره چيزى را مهر و موم مى كنند كه نفي__س و خ__الص از غ__ش ب__اش__د، تا چي__زى در آن ن_ري_زن__د و ن_اخ_الص نكنن___د.

مقربون و مقام والاتر آنها در بهشت (199)

«خِت__امُ__هُ مِسْ__كٌ وَ ف__ى ذلِ__كَ فَلْيَتَن__افَ_سِ الْمُتَن_افِسُ__ونَ،»

«شرابى كه مهر و مومش مشك است و شايسته است كه مردم نسبت به چنين زندگى مس__ابق__ه بگ__ذارن__د.» (26 / مطففي_ن)

«خِتام» به معناى مهر زدن است. مى فرمايد _ وسيله مهر زدن بر آن رحيق به جاى گ__ل و لاك و امث__ال آن ك__ه در دني_ا مرسوم است، مش_ك اس_ت.

در آي__ه، بشر را ترغيب مى كند تا بشتابند ب__ه س__وى آن نعمتى ك__ه ب__ا عب__ارت (رحي__ق مخت__وم) توصيف كرده است.

«وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنيمٍ. عَيْنا يَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ،»

«م__زاج آن ش__راب از چشمه تسنيم است، چشمه اى كه مقربين صرفا آن را مى ن__وشند» (27 و 28 / مطففين)

(200) راز بن_دگى

مفاد جمله «مزاج آن از تسنيم است،» اين است كه: آن چه در ق__دح

اب__رار از رحي__ق مخت____وم هس__ت با تسني_م به ه__م زده م_ى ش__ود.

از آن چه گذشت دو نكته معلوم مى شود: اول _ اين كه تسنيم از رحيق مختوم گرانقدرتر است، چون رحيق مختوم با آميخته شدن با آن لذّت بخش تر مى شود، دوم _ اي__ن كه مقربين در درجه بالاترى از ابرار قرار دارند. (1)

1- الميزان ج 40، ص 127 .

مقربون و مقام والاتر آنها در بهشت (201)

(202)

/ توبه) ختم نمود، و اين جمله دلالت بر معناى حصر دارد و چنين اف__اده مى كند كه اين رضوان حقيقت هر فوز و رستگارى بزرگى است، حتى رستگ__ارى ب__زرگ__ى هم

(204) راز بن_دگى

كه با جنّت خلد دست مى دهد حقيقتش همان رضوان است، چ__ه اگر در بهشت حقيقت رض__اى خ__دا نب__اش__د همان بهش___ت ه__م ع__ذاب خ__واه__د ب__ود، ن__ه نعم__ت .(1)

كه از پروردگ___ار خود ت__رس دارن_د.

در ج__اى ديگر مى فرمايد: «... اِنَّما يَخْشَى اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء _ ... تنها علما هستند كه از خ__دا مى ترسن___د.» (28 / فاطر)

پس علم ب__ه خ__دا خشي__ت از خ__دا را ب__ه دنب__ال دارد و خشي__ت از خ__دا ه__م ايم__ان به او را به دنب__ال دارد، يعن__ى كس__ى ك__ه از خ__دا مى ت__رس__د، قه__را در ب__اط__ن قلب__ش ملت__زم به رب__وبي__ت و ال__وهي__ت اوست، و در ظاهر هم ملازم با اعم_ال صالح است.(1)

1- المي_زان ج 40، ص 343 .

مشمولين رضايت خدا (207)